Asbest in pakkingen

Pakkingen zijn in allerlei vormen in veel technische installaties toegepast. Pakkingen zorgen voor een luchtdichte of vloeistofdichte afscherming van diverse componenten van technische installaties, zorgen voor een afscheiding tussen verschillende componenten en kunnen beschermen tegen het binnentreden van vuil in de installaties. In een groot aantal pakkingsmaterialen is asbest verwerkt. Deze zijn bekend onder de Engels afkorting CAF, compressed asbestos fibre sheets. Ondanks een totaalverbod in Nederland op het gebruik van asbest in 1993, kunnen in de eenentwintigste eeuw nog in veel gebouwen asbesthoudende pakkingmaterialen worden aangetroffen.

Historie

Al in 1898 ontwikkelde en patenteerde de Oostenrijker Richard Klinger een pakkingmateriaal waarin asbest is verwerkt en noemde dit materiaal Klingerit. Sinds 1899 bracht het bedrijf Klinger het pakkingmateriaal met asbest op de markt. Vele ondernemingen stortten zich vervolgens op de productie van asbesthoudende pakkingen waarin in de jaren vijftig nog enkele modificaties in het productieproces werden aangebracht die de kwaliteit van het product versterkten. De meeste producenten van pakkingmateriaal in de westerse landen zijn aan het einde van de jaren tachtig van de twintigste eeuw, mede onder druk van verschillende rechtszaken die werden aangespannen door zieke (oud)werknemers, overgestapt op het produceren van asbestvrije pakkingen. In landen in Azië, zoals India en China, worden daarentegen in de eenentwintigste eeuw nog volop asbesthoudende pakkingen geproduceerd en toegepast.

Samenstelling en productiemethode

In de meeste asbesthoudende hogedrukpakkingen zijn asbest en rubber het hoofdbestanddeel. Verder zijn nog diverse minerale vulstoffen in poedervorm, kleurstoffen en vulkanisatie bevorderende stoffen toegevoegd. In de meeste asbesthoudende pakkingen is chrysotiel (wit asbest) toegepast, maar ook crocidoliet (blauw asbest) kan in pakkingen voorkomen.

In een “hollander”, een veelgebruikte machine in de papierindustrie, of een kneedmachine, die speciaal voor de productie van pakkingen werd ontworpen, werden de verschillende bestanddelen met elkaar vermengd. Na een goede menging kwam het mengsel vervolgens in een “kalander” machine waar onder grote druk platen van het mengsel werden gewalst en gelijktijdig het vulkanisatieproces plaatsvond. Het vulkaniseren is noodzakelijk om uit caoutchouc (sap uit de rubberboom en grondstof voor rubber) het rubber te vormen en het product stijver te maken. Na het walsen kon een beschermingslaag tegen verwering worden aangebracht. Uit het pakkingsmateriaal in plaatvorm konden pakkingen op maat worden gesneden maar vaak werden de platen geheel aangeleverd zodat men zelf pakkingen op maat kon stansen of snijden uit de platen.

Het productieproces was van grote invloed op de kwaliteit en het voorgenomen gebruik van de pakkingen. De kwaliteit van het eindproduct was sterk afhankelijk van de toegepaste walstechniek, de temperatuur tijdens de vulkanisatie van rubber, de afmetingen van de verwerkte asbestvezels, de samenstelling van de overige toeslagmaterialen en de homogeniteit binnen het eindproduct van de gebruikte bestanddelen.

Toepassing

Asbesthoudende pakkingmaterialen kunnen in zowel statische als dynamisch afdichtingen zijn gebruikt. Met de toepassing van asbest behield de pakking voldoende elasticiteit om openingen op te vullen en verschillende componenten van elkaar te kunnen scheiden, maar daarnaast nog voldoende bestand te zijn tegen lekken van vloeistoffen en gassen. Toepassing van asbest in pakkingmaterialen maakte mogelijk dat deze pakkingen uitermate geschikt waren in situaties waar een hoge temperatuur of druk heersten.

In veel procesinstallaties zijn daarom asbesthoudende pakkingen toegepast in flenzen en afsluiters van het leidingwerk. Maar ook in stopbuspakkingen kan asbesthoudend koord zijn verwerkt als pakkingmateriaal. In plaatpakkingen of koppakingen is in het verleden ook in ruime mate asbest toegepast. Asbesthoudende koppakingen werden veel toegepast in motoren, turbines en generatoren. In 2015 werd in Australië ontdekt dat er, ondanks het daar sinds 2004 geldende asbestverbod, nog steeds uit China geïmporteerde illegale asbesthoudende pakkingen werden gebruikt in automotoren. Behalve in de industrie zijn asbesthoudende pakkingen in woningen aanwezig. Denk hierbij aan pakkingen in de verwarmingsinstallatie zoals in cv-ketels, ledenradiatoren, aansluitingen van leidingen op radiatoren of in ribbenbuisradiatoren.

Producenten

De bekendste producent van asbesthoudende pakkingen is de eerder genoemde Oostenrijkse firma Klinger die onder andere de asbesthoudende klingerit pakkingen vervaardigde. In Duitsland was de bekende Frenzelit fabriek gevestigd die asbesthoudende pakkingmaterialen vervaardigde. Andere bekende producenten zijn de Amerikaanse bedrijven Armstrong Cork, Johns Manville, Garlock Sealing Technologies, Raybestos-Manhattan en Goodyear Tire & Rubber Company, Inc.

Nederland

De bekendste producenten van asbesthoudend pakkingmateriaal in Nederland waren Nefabas in Heemstede en later na de overname door Eternit in Oosterhout gevestigd, Van der Linden en Veldhuis (tegenwoordig ook actief als asbestverwijderingsbedrijf), Nijhoff v/h Hollaar in Rotterdam en Gebroeders Merens uit Haarlem. Daarnaast waren er in Nederland diverse importeurs actief die buitenlandse pakkingmaterialen met asbest op de Nederlandse markt brachten. Deze zijn terug te vinden op de door het Instituut Asbestslachtoffers (IAS) opgerichte internetsite www.asbestkaart.nl. In totaal is in Nederland circa 75.500 ton asbesthoudend pakkingmateriaal geproduceerd waar ongeveer 68.000 ton asbestvezels in zijn verwerkt. Tevens is ruim 11.000 ton asbesthoudend pakkingmateriaal geïmporteerd waarin ruim 10.000 ton ruwe asbest in is verwerkt.

Risico’s

Een asbesthoudende pakking in goede conditie die is verwerkt in een in bedrijf zijnde installatie, zal doorgaans nauwelijks een gezondheidsrisico opleveren. Het grootste blootstellingsrisico aan asbestvezels levert het verwijderen van pakkingen op. Tijdens onderzoeken die zijn uitgevoerd bij de verschillende handelingen die bij een verwisseling van pakkingen worden uitgevoerd, zoals het losbouten en schoonmaken van flenzen en het uitstansen/snijden van nieuwe pakkingen, zijn asbestconcentraties tot wel 1.400.000 vezels per m³ gemeten. Dat is 700 maal de in Nederland geldende grenswaarde voor veilig werken. Vooral het reinigen van de flens zorgt voor asbestverspreiding, gemiddeld werden bij deze activiteit 430.000 vezels per m³ lucht gemeten. Een ander risico is het niet reinigen van de werkplek, hierdoor blijven restanten achter op de werkplek die opnieuw voor blootstelling kunnen zorgen indien deze in beweging gebracht worden.

Vervangingsmaterialen

Als vervanging van asbestvezels worden in veel gevallen aramidevezels in pakkingen verwerkt omdat zij kwalitatief het dichtst bij asbestvezels komen. Het verschil tussen asbestvrije en asbesthoudende pakkingen is dat er minder vezels en meer toeslagstoffen worden toegepast bij asbestvrije pakkingen. Andere alternatieven voor asbesthoudende pakkingen zijn geëxpandeerde grafietpakkingen en PTFE pakkingen.

Lees verder

• Asbest in gevelkachels en gashaarden
• De wereldwijde asbestproductie
• Asbest in elektrische installaties
• Asbestcement platen
• Milieuproblemen door de asbestindustrie