Zo maak je zelf milieuvriendelijkere potgrond

Potgrond is een belangrijk onderwerp voor iedere tuinier. Zonder potgrond zullen veel planten niet goed kunnen groeien. Er zijn verschillende merken potgrond in de handel met ieder verschillende eigenschappen, maar een groot deel daarvan belast het milieu door bepaalde bestanddelen die aan veel potgrond worden toegevoegd. Niet iedere tuinier geeft hier de voorkeur aan. Het is echter mogelijk om je eigen potgrond te maken die een stuk milieuvriendelijker is en waarin je beplanting tierig zal groeien.

Wat is potgrond?

Potgrond is een verzamelnaam voor verschillende soorten grond die gebruikt worden om beplanting te laten groeien. Er bestaan tal van soorten potgrond die in samenstelling en verhouding van bestanddelen is toegespitst op plantensoorten en plantengroepen. Zo bestaat er bijv. potgrond speciaal voor eenjarige planten, voor buxussen en potgrond voor zuur-minnende planten, zoals azalea's, hortensia's en rododendrons. Ook bestaat er potgrond die is samengesteld voor beplanting die je in een balkonbak of plantenbak wil plaatsen.

Hoewel de verhouding van bestanddelen in de verschillende soorten potgrond onderling verschilt, bestaat de doorsnee potgrond uit een samenstelling van de volgende bestanddelen:

• Turf (veen): vormt het hoofdbestanddeel van de meeste potgrond en houdt goed vocht vast. Door deze eigenschap van turf geeft het geleidelijk water af en kan het langer water absorberen. Dit is om uitdroging tegen te gaan.
• Boomschors: wordt meestal toegevoegd vanwege zijn grove en korrelige structuur. Het zorgt ervoor de dat de potgrond zijn 'losse' structuur krijgt en behoudt. Ze kan de grond ademen en kunnen de wortels van planten beter hun weg vinden en voedingsstoffen opnemen.
• Kokos: zorgt ook voor een korrelige en losse structuur. Bovendien heeft kokospulver de eigenschap om net als turf water goed te absorberen.
• Compost: bevat de voedingsstoffen voor de planten.
• Zand: zorgt voor goede drainage. Zand zorgt ervoor dat het geheel niet aan elkaar blijft plakken en het water makkelijk zijn weg kan vinden.
• Meststoffen: zijn in tegenstelling tot compost vaak niet-natuurlijk (kunstmest) en werken voor een kortere periode.
• Kalk: wordt toegevoegd om de zuurgraad, de pH-waarde, van de grond te verbeteren en te neutraliseren.

Bestanddelen van potgrond die milieubelastend zijn

De doorsnee potgrond die je koopt bij een bouwmarkt of tuincentrum bestaat vaak uit enkele bestanddelen die op milieubelastende wijze gewonnen worden of schadelijk zijn bij de toepassing ervan. Wil je kiezen voor alternatieven, die er zeker zijn, dan betaal je daar flink meer voor. Dit is wellicht niet voor iedere tuinier een optie. Potgrond met een keurmerk, zoals ecostyle of RHP zijn weliswaar milieuvriendelijker geproduceerd, maar bevatten vaak nog steeds bestanddelen die door de wijze van productie of transport een schadelijke effect hebben op het milieu.

Turf (veen)

Het hoofdbestanddeel van vrijwel iedere potgrond in de commerciële handel is turf of een variant daarvan (molm, veenmos). Turf is afkomstig van veengrond en is een niet-hernieuwbare grondstof.

Vanaf de jaren 60 van de vorige eeuw is men begonnen met het droogleggen van veengebieden omwille van de moderne landbouwindustrie. Het droogleggen was toen nodig om het oppervlaktewater te verminderen, dat een blokkade vormde voor de vertering van dieper liggend veen. Door middel van afgraven kan het veen inklinken en de oppervlaktewaterstand verlagen. Hierdoor kan de lucht dieper in het veen dringen en kan het veen oxideren. Dit proces van veenoxidatie is onomkeerbaar en heeft grote gevolgen voor het milieu, dit bleek al na de Grote Ontginning van Vlaamse en Nederlandse kustgebieden in de middeleeuwen.

Afgraving en drooglegging
Veengronden in Nederland en België, maar ook in Duitsland en Ierland zijn jarenlang afgegraven en drooggelegd, met als gevolg inklinking van het landschap en bovendien een grote hoeveelheid koolstofdioxide uitstoot. Veengrond blijkt al een eeuwenlang natuurlijke ondergrondse opslag te zijn van o.a. koolstofdioxide.

Door het afgraven en droogleggen ontsnappen koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O), milieubelastende stoffen die bijdragen aan het broeikaseffect. Uit wetenschappelijk onderzoek in 2010 is destijds gebleken dat in de afgelopen 40 jaar het totaal aan veengrond is afgenomen met 20%. Jaarlijks zou zo'n 2.000 ha veengrond worden afgegraven in Nederland waarbij zo'n 30 ton CO2-uitstoot vrijkomt per ha. Dit zou omgerekend gelijk staan aan zo'n 20% van de uitstoot van alle personenauto's in Nederland.

Tegenwoordig is een groot deel van de turf afkomstig uit Baltische landen, waardoor het transport van en naar Nederland, zo'n 2000 km, nog eens een extra belasting is voor het milieu.

Veenmos

Diverse ecovriendelijke producenten van potgrond gebruiken veenmos in plaats van turf als bestanddeel voor hun potgrond. Veenmos is de bovenste laag van veengrond die wordt afgeschraapt, waardoor de diepere lagen intact blijven en het veen zichzelf daarom kan herstellen. Toch is de productie daarvan ook afhankelijk van een niet zo duurzame industrie.

Kunstmest

Een ander omstreden bestanddeel van doorsnee potgrond is kunstmest. Kunstmest is een chemische (niet-biologische) samenstelling van een aantal elementen. De elementen komen vrij onder invloed van water en zuurstof, zodat de plant de elementen kan opnemen.

Planten die worden bemest met kunststof worden als het ware onder druk gezet om te groeien, door de vrijgekomen hoeveelheid elementen die van nature niet in die hoeveelheid in de grond tegelijk voorkomen. Dit maakt niet alleen dat ze snel groeien, maar ook dat ze vatbaarder zijn voor plantenziektes en insecten. Hierop reageert men met name in de landbouw door deze 'plagen' weer te bestrijden met pesticiden middelen met grote gevolgen voor hele ecosystemen.

Zouten
Een belangrijk kenmerk van kunstmest is dat de elementen waaruit het is opgebouwd allemaal 'zouten' zijn, zoals patentkali en chilisalpeter. Deze zouten zijn in te grote hoeveelheden schadelijk voor het bodemleven en de bodemstructuur. Plantenwortels verbranden en micro-organismen kunnen niet leven in een te zoute bodem.

De gevolgen van de toepassing van kunstmest reiken overigens verder dan het bodemleven, doordat via de bodem giftige hoeveelheden wegsijpelen in sloten, rivieren en andere wateren.

Kalk

Kalk wordt enerzijds gewonnen uit kalksteengroeven, die net als bij het afgraven van veengrond, uitputtend zijn. Eco-friendly producenten van potgrond kiezen er daarom voor om bijv. beendermeel, verenmeel of bloedmeel toe te voegen aan hun potgrond. Dit zijn kalkhoudende toevoegingen afkomstig uit de intensieve veehouderij, wat in zeker opzicht duurzamer is dan kalk afkomstig uit kalksteengroeven, maar vanuit een kritische blik op de veehouderij en de impact daarvan op het milieu, ook zeker weer niet.

Alternatieve kwalitatieve potgrond

Al met al zitten er een aantal kanttekeningen aan het vinden en gebruiken van de 'juiste' potgrond. Het is niet makkelijk om een verantwoorde keuze te maken binnen het aanbod van potgrond op de markt. Is het dan mogelijk om zelf een potgrondvariant te maken die minder belastend is voor het milieu maar ook goed werkt?

Een goed alternatief voor de tuinier die zelf zijn potgrond wil samenstellen is een recept bestaande uit:

• 40% tuingrond
• 30% kokosvezel of bij voorkeur houtschors
• 20% volledig verteerde organisch compost
• 10% (grof) zand

Tuingrond

De tuingrond in deze samenstelling zorgt voor de verankering van de wortels van de planten en voor het nodige bodemleven (micro-organismen) die de potgrond verder verweken op een gunstige manier. Het vervangen van turf als hoofdbestanddeel is niet moeilijk, omdat turf gebruikt wordt om zijn louter absorberende werking en luchtige structuur. Het biedt verder geen voedingsstoffen.

Kokosvezel en houtschors

Kokosvezel is als vervanger van turf(molm) een uitstekend bestanddeel dat goed water absorbeert en geleidelijk afgeeft aan de grond. Kokosvezel is een afvalproduct uit de kokosindustrie, waarmee door de toepassing ervan in potgrond het afval op een effectieve manier kan worden gebruikt.

Een nadeel echter is dat kokos niet van nature groeit in Europa, laat staan in Nederland en dat het afval van elders ter wereld hier naartoe getransporteerd moet worden. Dit heeft wederom impact op het milieu. In dat opzicht verdient het de voorkeur om houtschors te gebruiken en allerlei takjes, die ook water absorberen.

Vermiculiet
Een andere toevoeging in plaats van kokospulver of schors zou vermiculiet kunnen zijn, dat lang meegaat. Ook vermiculiet dient van ver weg getransporteerd te worden en voor de productie ervan is bovendien veel energie nodig. Vermiculiet is een mineraal met een krachtige absorberende werking. Voor de toepassing van vermiculiet dienen de stukjes eerst 'opgeblazen' te worden onder grote hitte, om zo volume te krijgen en als het ware kleine 'sponsjes' te vormen.

Organisch compost
Organisch compost is een bestanddeel dat je wellicht zelf produceert, maar anders is dit in veel gemeenten gratis te verkrijgen bij het afval-breng station of elders. Compost levert de voedingsstoffen aan de potgrond en is overigens het enige bestanddeel dat af en toe aangevuld dient te worden, omdat de voeding op raakt door opname ervan door de planten.

GFT-compost bevat een hogere concentratie aan voedingsstoffen dan bijv. bladcompost of wormcompost. Voor kleine plantjes en zaailingen is het aan te bevelen eerder bladcompost toe te voegen aan de potgrond, daar zaailingen vatbaar zijn voor het verbranden van hun kwetsbare wortelsysteem door een te hoge concentratie aan voedingsstoffen in GFT-compost.

Naast het af en toe moeten aanvullen van de compost in je zelfgemaakte potgrond kun je de planten ook eens in de zoveel tijd bij voeden met organisch afval, dat boordevol voedingsstoffen zit voor planten. Eierschalen, bananenschillen en koffiedrab zijn, mits verwerkt, waardevolle toevoegingen in je plantenbak of tuin.

Zand

Tot slot is zand een ideaal bestanddeel om te voorzien in goede drainage. Zand geeft een prima afwatering en is bovenal op heel veel plekken (gratis) te verkrijgen en te vinden. Het verdient de voorkeur om zand met een grove structuur te gebruiken.