De slimme energiemeter: wat heb je eraan?

Alle 7 miljoen Nederlands huishoudens moeten uiterlijk in 2020 een slimme energiemeter aangeboden krijgen. Dat is een uitvloeisel uit een Europese richtlijn. Het doel ervan is het stimuleren van zuinig energieverbruik. Maar de invoering van de slimme energiemeter verloopt niet zonder problemen. De privacy van burgers kwam in het geding en ook de beoogde energiebesparing bleef achter bij de ramingen. Weliswaar werd het wetsvoorstel voor invoering van de slimme energiemeter al in 2008 door de Tweede Kamer aangenomen, maar de volksvertegenwoordigers werden een jaar later voor een deel teruggefloten door de Eerste Kamer. Plaatsing van een slimme meter kon niet verplicht worden. Daarmee werd tegemoet gekomen aan de bezwaren met betrekking tot de privacy.

Inhoud

• Wat is een slimme energiemeter?
• Hoe kan de slimme energiemeter energie besparen?
• Hoe veilig is een slimme energiemeter?
• Is plaatsing van een slimme meter verplicht?
• Waarom valt energiebesparing met slimme meter tegen?
• Gevaren elektromagnetische straling bij slimme energiemeters

Wat is een slimme energiemeter?

Wat kan een slimme energiemeter nu eigenlijk? Met andere woorden: hoe slim is het apparaat? Wel, de slimme meter moet de analoge elektriciteits- en gasmeter in de meterkast vervangen. Die verouderde meters zijn minder slim omdat ze niet kunnen communiceren met de netbeheerders. De slimme meter kan dat wel doordat die van een communicatiemodule is voorzien. Bij de oude meters moet de consument elk jaar de meterstanden aflezen en die melden aan de energieleverancier. Dat is met de nieuwe meter verleden tijd. Via een draadloos netwerk worden de meterstanden elke twee maanden automatisch doorgegeven aan de netbeheerder, en die meldt dat op zijn beurt weer aan de energieleverancier.

Hoe kan de slimme energiemeter energie besparen?

De slimme meter is niet uitgerust met zoiets als een display die direct inzicht geeft in het verbruik van afzonderlijke energieslurpers en geeft ook geen bespaartips. De term 'slim' in de benaming slimme meter blijkt in de praktijk vooral betrekking te hebben op het automatisch doormelden van de meterstanden. Het kastje meet alleen het totale verbruik van stroom en gas. Het praktische nut ervan in termen van 'energie besparen' is dan ook beperkt. Wat dat betreft zou de consument beter af zijn met een zogenaamde energiemanager die men al voor enige tientjes op de kop kan tikken en die het energieverbruik per apparaat gedetailleerd in beeld brengt. De slimme energiemeter ziet dus niet welke apparaten een consument in huis heeft.

De consument moet zelf slim nadenken over zijn energieverbruik

Wel ontvangt de verbruiker zes maal per jaar een tussentijds overzicht van zijn energieleverancier. Om energiebewust gedrag te stimuleren, is daarin ook het doorsnee energieverbruik van een vergelijkbare woning opgenomen. Daarmee kan de bewoner aan de slag. Want het is de consument zelf die met een slimme energiemeter moet achterhalen hoe hij energie en geld kan besparen.

Hoe veilig is een slimme energiemeter?

Onder meer de Consumentenbond en het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) plaatsten bij de behandeling van het betrokken wetsvoorstel in de Kamer grote vraagtekens bij de privacy-aspecten van de slimme energiemeter. In een onderzoek dat de Consumentenbond door een Tilburgs bureau liet uitvoeren, werd letterlijk gesproken over “bespieden via het stopcontact”. Via het stopcontact zou men zeer nauwkeurig ‘achter de voordeur’ kunnen kijken van burgers. Uitgelezen verbruiksgegevens kunnen bijvoorbeeld gedetailleerd inzicht geven in het levenspatroon van huishoudens, ook wanneer men met vakantie is. Het boevengilde is uiterst geïnteresseerd in dat soort informatie. Critici achten de kans niet uitgesloten dat bij plaatsing van een slimme energiemeter, gegevens vroeg of laat in handen van onbevoegden kunnen geraken.

Elk systeem en elke geautomatiseerde gegevensoverdracht is te kraken

Doordat de slimme energiemeter permanent informatie verzendt over het energieverbruik, krijgen energiebedrijven een zeer gedetailleerd beeld van huishoudens. Dat kan worden beschouwd als een inbreuk op de persoonlijke levenssfeer. Ter illustratie: het energiebedrijf kan zo ook heel simpel zien wanneer er niemand thuis is. En er zijn ongetwijfeld ook anderen, met minder goede bedoelingen, die ook zeer geïnteresseerd zullen zijn in zulke informatie. Overigens kunnen de verstuurde gegevens ook worden gebruikt om na te gaan wie in een bepaalde woonruimte meer of juist minder energie verbruikt dan gemiddeld. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren bij verdenking van onderverhuur of bijstandsfraude.

Is plaatsing van een slimme meter verplicht?

Nee, installatie van de 'slimme meter' voor het meten van gas- en elektriciteitsverbruik is niet verplicht. Daar was in de oorspronkelijke opzet, zoals in juli 2008 goedgekeurd door de Tweede Kamer, overigens wél sprake van. Iemand die plaatsing van een slimme meter weigerde, riskeerde daarmee zelfs een celstraf van ten hoogste 6 maanden en een boete die kon oplopen tot 17.000 euro. Maar de Eerste Kamer stak daar in april 2009 een stokje voor en keurde het wetsvoorstel af. Plaatsing van een slimme energiemeter gebeurt dus geheel op basis van vrijwilligheid.

Verplichte installatie vooral in het voordeel van energieleveranciers

Er was met name bij de energiebedrijven alles aan gelegen om de slimme meter in zoveel mogelijk huishoudens te installeren. In dat geval zou het langs sturen van een meteropnemer niet meer nodig zijn. En ook verantwoordelijk minister Van der Hoeven stelde destijds bij de behandeling van het wetsontwerp dat de beoogde efficiency alleen kon worden gerealiseerd bij een 100% uitrol. Anders gezegd, alleen als bij elk huishouden in Nederland zo’n slimme meter was geplaatst. Iedereen zou dus aan de ‘slimme meter’ moeten. Het sprak voor zich dat dit voor de energiebedrijven een aanzienlijke besparing zou opleveren. Het was vooral de Consumentenbond die fel ageerde tegen een verplichte installatie. De slimme meter bood naar haar mening onvoldoende waarborgen dat de privacygevoelige data een zorgvuldige behandeling kregen. En de gevangenisstraf die in het oorspronkelijk wetsvoorstel was opgenomen, werd door de Consumentenbond zelfs aangemerkt als “complete idioterie”.

Drie opties bij vervanging van de meter

Wie aan de beurt was voor vervanging van de oude energiemeter, had feitelijk drie opties:

• Accepteren: de monteur plaatste de slimme meter en zette de communicatiemodus op 'on';
• Weigeren: de monteur plaatste een digitale meter zonder communicatiemogelijkheid. De klant bleef de verbruiksgegevens zelf doorgeven;
• Uitschakelen: men liet de slimme meter plaatsen, maar liet de communicatiemogelijkheid uitschakelen. Ook dan moest men de meterstanden zelf blijven doormelden.

Waarom valt energiebesparing met slimme meter tegen?

De slimme energiemeter zoals men die uiterlijk in het jaar 2020 aan Nederlandse huishoudens wil aanbieden, bespaart bij nader inzien minder energie dan gedacht. Terwijl op een besparing van gemiddeld 3,5% per huishouden was gerekend, bleef dat steken op 1%. Dat bleek in november 2016 na onderzoek door het Planbureau voor de Leefomgeving. Het Planbureau weet dat aan het feit dat energieverbruik niet wordt getoond op een display in de woonkamer. De slimme meter bevindt zich in de meterkast en daarop valt alleen te zien hoeveel de klant in totaal verbruikt. Er valt niet op te zien hoeveel een specifiek apparaat, zoals de wasmachine of de airco op dat moment verbruikt.

Display in de woonkamer ontbreekt

Toen de politiek afsprak om alle huishoudens van een slimme meter te voorzien, is besloten om dat zonder display te doen. Die is wel te krijgen bij het energiebedrijf of bij de vakhandel, maar dan moet er extra voor worden betaald. En ofschoon de kosten van zo'n display in de regel snel kunnen worden terugverdiend, schaffen de meeste mensen zo'n ding niet aan. In Engeland, waar zo’n ‘smart meter’ standaard wordt geleverd mét display (‘Smart Energy Monitor’), blijkt de energiebesparing aanmerkelijk hoger uit te vallen. En een onderzoek uit 2007 van John Parsons (European Smart Metering Alliance) heeft aangetoond dat juist een display in de woonkamer, waarop gebruikers simpel hun energieverbruik kunnen aflezen, de beste motivatie is om energie te besparen.

Gevaren elektromagnetische straling bij slimme energiemeters

Behalve aspecten als privacy, hackersdreiging en datamisbruik, is er nog een argument waarom burgers de slimme energiemeter afwijzen: de gevaren van elektromagnetische straling. Er zijn mensen die om gezondheidsredenen elke vorm van straling mijden. Dat kan te maken hebben met actuele klachten maar men is ook vaak bevreesd voor de effecten op lange termijn. De slimme meter zendt zijn gegevens draadloos via General Packet Radio Service (GPRS) naar het mobiele telefoonnet. Er is betrekkelijk weinig publieke technische informatie over die techniek voorhanden. Hoe groot is bijvoorbeeld de straling in micro-Watt per vierkante meter op een meter afstand van het kastje? En is die straling continu aanwezig, ook als er geen dataoverdracht plaatsvindt. Vragen waar veel ongeruste consumenten toch mee worstelen.