Binnenshuis composteren: compost maken met een wormenbak

Compost maken wordt vaak geassocieerd met iets wat je alleen kunt doen als je een tuin of balkon hebt. Met een wormenbak is het mogelijk om ook binnenshuis compost te maken op kleinere schaal, waardoor composteren voor veel meer groenliefhebbers toegankelijk wordt. Het onderhouden van een wormenbak bespaart je ruimte en je hoeft je niet in het zweet te werken door de inhoud van grote compostvaten of -hopen met regelmaat te moeten omscheppen. Een wormenbak kan prima onder de gootsteen, in de garage of in een donkere hoek in de trapkast. Het is een ideale manier om je keukenafval te recyclen en om compost te maken met een hoge concentratie aan voedingsstoffen. Ook al heb je geen tuin of balkon, je huiskamerplanten kunnen ook af en toe best wat compost gebruiken.

Waarom een wormenbak?

Micro-organismen, zoals schimmels en bacteriën zetten een natuurlijk afbraak- en verteringsproces van organisch afval in gang, dit heet composteren. Ze breken organisch afval af door middel van het afscheiden van enzymen die de weefsels van organische afvalresten afbreken tot het de substantie heeft die we compost noemen. Volledig verteerde compost is een geurloze, aarde-achtige materie boordevol voedingsstoffen voor planten. Hoe snel het afbreken gebeurt en welke micro-organismen daarbij een rol spelen heeft met allerlei factoren te maken. Zo is o.a. bepalend voor het afbraakproces: de omgevingstemperatuur, het vochtigheidsgehalte en de aard van het materiaal.

Wormen schroeven het tempo op

Compostering gebeurt van nature door micro-organismen en heeft geen tussenkomst van wormen nodig. Wormen versnellen echter het tempo van composteren dan zonder hun tussenkomst, waardoor de compost eerder klaar is. De wormen hebben hiervoor wel de micro-organismen nodig en kunnen niet aan de slag voordat de micro-organismen het afval tot een bepaalde mate hebben bewerkt. Pas als het materiaal half afgebroken is kunnen de wormen het verder verteren.

Composteren kan zo ook binnenshuis

Composteren hoeft niet perse buitenshuis. Het kan juist goed binnenshuis met behulp van een wormenbak. Dit maakt deze manier van composteren zo geschikt voor een grotere doelgroep. Wormenbakken zijn een stuk compacter in formaat dan compostvaten en omheinde composthopen (die deels open en bloot liggen). Je kunt weliswaar een riant 'wormenhotel' bouwen met meerdere verdiepingen, maar het composteren lukt ook met een minder omvangrijk formaat. Wormenbakken kunnen goed weggestopt worden binnenshuis, in bijv. een kelder, berging, garage of trapkast. De kleinste wormenbakken van het formaat van twee lege mayo-emmers kan zelfs in een keukenkastje. Compost, wanneer je toeziet op een aantal regels, hoort niet te stinken. Composteren hoeft daarom dus ook niet perse buiten te gebeuren. Dit biedt de mogelijkheid voor mensen die geen tuin of balkon hebben om óók compost te produceren.

Zelf compost maken draagt bij aan het verminderen van de totale afvalberg

Afval voorkomen is de beste strategie. Helaas is de meeste keukenafval onontkoombaar, maar tegelijkertijd biedt composteren de uitkomst voor het verwerken van keukenafval, en meer algemeen: GFT-afval. Dit is iets wat we niet op persoonlijke schaal kunnen met plastic- en restafval. Compost maken heeft in eerste instantie effect op je eigen afvalberg. Hoe meer mensen echter compost maken, des te kleiner wordt de afvalberg mondiaal, wat natuurlijk beter is voor het milieu. Niet alleen doe je met composteren het goede voor het milieu, het zou ons allemaal kunnen besparen in de portemonnee wanneer de gemeentelijke kosten voor het verwerken van afval omlaag kunnen, wanneer meer mensen keukenafval en tuinafval zelf gaan verwerken.
Omdat met de uitvinding van de wormenbak deze in theorie geschikt is om bij iedereen thuis te kunnen staan, zouden we allemaal potentieel kunnen bijdragen aan het verminderen van de afvalberg.

Zelf een wormenbak maken

Wormenbakken zijn kant en klaar te koop, maar alleen de variant van monobakken. Hoewel ze voordelen hebben kleven er ook nadelen aan, waardoor je wellicht wil overwegen zelf een wormenbak te maken. Je kunt ze zelf maken in het gewenste formaat. Iedere bak heeft minstens twee lagen nodig.

Ongeacht welke afmeting wormenbak je wil maken, het enige wat je nodig hebt zijn:

• In elkaar passende kunststof opbergbakken of lege mayonaise- of verfemmers met bijbehorend deksel
• Een baksteen
• Een boormachine met een fijn boortje en een boortje van ca. een cm in diameter
• Optioneel: een tapkraantje
• Compostwormen

Twee-lagen bak

Je kunt een wormenbak maken door twee (mayo)emmers of kunststof bakken in elkaar te schuiven. De keuze voor plastic is handig omdat het vrij robuust is en makkelijk schoon te maken. Een houten bak gaat op den duur rotten. De bovenste bak dient UV-bestendig te zijn en niet doorschijnend, kies daarom voor een bak in een kleur. De bovenste bak dient voorzien te zijn van boorgaten in de bodem over de gehele oppervlakte, de onderste bak moet intact blijven. De gaten in de bodem van de bovenste bak moeten bovendien niet te groot zijn, zodat de wormen er niet doorheen kunnen vallen. De onderste bak dient namelijk om vocht op te vangen dat vrijkomt bij het composteren. Vallen de wormen door de bodem van de bak erboven, dan kunnen ze verdrinken in de onderste bak.

Iedere bovenste bak dient vervolgens afgedekt te worden met een deksel waarin ook een aantal boorgaten gemaakt moeten worden, zodat de bak voldoende belucht wordt. Door een deksel blijft het in de bak donker, een voorwaarde voor de wormen om hun werk te doen. Daarnaast kunnen de wormen niet ontsnappen en kan er geen ongedierte het systeem verstoren.

Percolaat
Er moet tevens voldoende ruimte zitten tussen de twee bakken voor de opvang van dit vocht, ook wel percolaat genoemd. Het beste kun je een baksteen op z'n kant tussen de twee bakken plaatsen, zodat er een tiental centimeters vrij is om het percolaat op te vangen. Een andere handigheid is om te kiezen voor een transparante bak als onderste bak. Zo kun je makkelijk controleren hoe hoog het percolaat staat zonder de bakken uit elkaar te hoeven halen en de rust waarin de wormen te werk gaan, te verstoren. Optioneel kun je een tapkraantje aan de onderste bak monteren, zodat je eenvoudig wekelijks het percolaat kunt aftappen. Het aftappen van percolaat dient wekelijks te gebeuren.

Het percolaat dat opgevangen wordt in de opvang bak heeft een hoge concentratie aan voedingsstoffen. Deze 'wormenthee' geeft een boost aan je planten. Erg zonde dus om dit weg te spoelen. Wil je het percolaat gebruiken voor je planten, dien dit dan niet toe in pure vorm. Daarvoor is het veel te hoog geconcentreerd wat schadelijk is voor de wortels van je planten. Vermeng het percolaat in een verhouding van één deel percolaat op negen delen water.

Stapelbak

Je kunt er ook voor kiezen om een stapelbak te maken van drie of vier verdiepingen. Hier stapel je steeds een lege bak met boorgaten op een volle bak compost. Drie van de vier bakken moeten voorzien zijn van grotere boorgaten in de bodems, waar de wormen juist wel doorheen kunnen en waar het percolaat eveneens makkelijker doorheen sijpelt. De wormen kunnen via de grotere boorgaten (één cm in diameter) van bak naar bak klimmen om over een grotere totale oppervlakte te composteren.

Het idee achter een stapelbak is dat je de wormen niet hoeft te storen tijden het oogsten en het composteringsproces continu door kan gaan. Wanneer de compost klaar is in de eerste bak, plaats dan een tweede bak daarbovenop. Laat deze rusten op de volle bak compost en hij schuift er geleidelijk aan in, naarmate de compost in de onderste bak iets wordt samengedrukt (dit kan overigens geen kwaad voor de wormen). Zo kun je steeds een nieuwe bak op een volle bak compost plaatsen. De wormen klimmen namelijk uit de volledig verteerde compost naar de bak erboven om daar aan de slag te gaan met het 'nieuwe' materiaal. Het duurt even voordat de wormen naar de bak erboven klimmen en ze allemaal uit de bak eronder weg zijn. Oogst dus niet te snel. Door meerdere bakken op elkaar te stapelen kun je de onderste bak eronderuit halen zonder de wormen verder te storen. Je oogst dus altijd van onderaf.

Kiezen voor een twee-laagse wormenbak of een stapelbak?

Bij een twee-laagse constructie in tegenstelling tot de stapelbak verblijven de wormen in dezelfde bak waar de volledig verteerde compost in achterblijft. Je dient daar bij het oogsten zorgvuldiger te werk te gaan, door de wormen er eerst uit te filteren. Deze constructie haalt de tijgerwormen uit hun rust en activiteit wanneer je gaat oogsten. Het kost ze vervolgens weer tijd om op gang te komen in een bak met nieuw afval. Een twee-laagse constructie is dus vooral handig wanneer je ruimte wil winnen.

Wat voor wormen lenen zich voor een wormenbak?

De Eisenia fetida is het ras dat zich leent voor een wormenbak. Dit zijn compostwormen die leven van keukenafvalresten en die heb je specifiek nodig in je bak. Niet alle wormen leven namelijk van afvalresten. Zo heeft het geen zin om je bak te vullen met regenwormen, die willen het liefst zo snel mogelijk wel uit de bak. De tijgerworm, zo wordt de compostworm ook wel genoemd is te herkennen aan zijn rode kleur en aan zijn gekleurde 'banden' die ze soms hebben.

Je kunt de tijgerworm vaak wel krijgen bij een vissportwinkel. Daar worden ze verkocht als aas. Maar pas wel op, want viswinkels verkopen meestal een mengeling van Dendrobaena veneta-wormen en Eisenia fetida-wormen. De Dendrobeana wordt groter dan de Eisenia, plant zich minder snel voort en eet over het algemeen ook minder. Je kunt dus beter op zoek gaan naar een zuiver aantal Eisenia-wormen. Je hebt ongeveer vijfhonderd gram tijgerwormen nodig om een wormenbak op te starten. Door hun snelle voortplanting verdubbelt dit aantal zich in weken. Waar haal je tijgerwormen nog meer vandaan? Ze leven volop in compostbakken en in mesthopen. Je zou bij een manege kunnen aankloppen of bij de gemeente op de locatie waar het gft-afval verwerkt wordt.

Hoe krijg je een wormenbak aan het werk?

Om de productie van compost op gang te krijgen zul je voor een aantal dingen moeten zorgen. Een wormenbak houden betekent niet dat je je keukenafval er in kunt gooien en na een aantal maanden eens kijkt of er iets gebeurd is. De juiste opbouw is belangrijk en vervolgens dien je de omstandigheden in de gaten te houden. Je werkt met levende organismen: een kolonie, die verzorgd moet worden en tevreden gehouden moet worden willen ze voor jou werk verrichten. Kijk in ieder geval iedere maand eens in de bak of alles nog goed gaat en hoe het composteren vordert.

Opbouw van de bak

De bovenste bak is telkens de voedingsbak voor de wormen. Begin onderin met een laag stro en/of houtkrullen, vervolgens een laag krantenknipsels en daarbovenop een laag aarde. Hier bovenop kun je gaan opbouwen met organisch afval, zo'n vier à vijf cm dik (pas op met teveel afval in één keer), leg de wormen hier op en tussen en eindig door daarop weer strookjes papier te leggen en wat houtkrullen, of stukjes eierdoos waarmee je het geheel afdekt en het donker houdt. Wormen houden absoluut niet van licht en zullen zich ingraven. Een tip om de wormen snel te laten ingraven is om een lamp boven de bak te hangen voor in ieder geval een week.

De juiste vochtigheidsgraad en temperatuur

De bak moet beslist vochtig zijn. Wormen hebben een hele tere huid, waardoor ze zich niet goed kunnen voortbewegen in te droge grond. De bak mag echter ook niet té nat zijn. Een te natte bak doet het proces mislukken, daar het kan gaan broeien en de compostwormen kunnen stikken. Vergelijk de ideale vochtigheidsgraad met het gevoel van een uitgewrongen vaatdoek.

Wil je de bak buiten plaatsen, zorg dan voor een beschutte plek. De gewenste omgevingstemperatuur is tussen de vijftien en vijfentwintig graden. Daar voelen de wormen zich het prettigst bij en zullen ze het meest actief zijn. Let dus op dat je omgevingstemperatuur niet te koud is, maar houd er ook rekening mee dat de temperatuur in de bak stijgt onder omstandigheden, zoals het kunnen gaan broeien in de bak na het toevoegen van nieuw voedsel. Zet een wormenbak nooit achter glas. Wanneer de zon er op komt te schijnen is het gauw gebeurd met de wormen. Zet ze daarom liever op een donkere en rustige plek.

Wanneer ze gaan eten

Compostwormen hebben enkele weken nodig om te acclimatiseren in de bak. In die zelfde periode wordt het afval allereerst aangevallen door bacteriën en schimmels. Deze zijn nodig om het afval zachter te maken. Dan pas is het makkelijker verteerbaar voor de compostwormen. Wormen in het algemeen hebben namelijk geen tanden en moeten het voedsel opzuigen. Ze zullen na zo'n drie weken (soms iets langer) aan de slag gaan met het verwerken van het afval, dan is het zacht genoeg. Je kunt ze vanaf die periode voorzichtig bijvoeden.

Wat mag er in de wormenbak en wat niet?

Het composteren lukt alleen wanneer de wormen voorzien worden van de juiste voeding. Zorg daarnaast voor een diversiteit aan producten, te veel van één soort kan tot problemen in de bak leiden.

Wat wel in de wormenbak mag:

• Koffiedrab, koffiefilters en theezakjes
• Groente en fruit in kleine stukjes: ongekookt of op andere manier bereid
• Papiersnippers (geen reclamedrukwerk), houtkrullen, lege eierdozen
• Verwelkte bloemen
• Geplette eierschalen

Wat niet in de wormenbak mag:

• Vlees-, vis- en zuivelresten
• Deegwaren en brood
• Vet materiaal
• Al het eten dat bereid is, zoals gekookt, gebakken of gefrituurd voedsel

Overvoeden en ondervoeden

Pas op dat je de wormen niet overvoedt. Dit is een veelvoorkomende fout die mensen maken. De wormen kunnen zich dood eten en de hele boel kan enorm gaan stinken, omdat ze het verwerken van te grote hoeveelheden voedsel niet aankunnen. Het composteren kan op die manier mislukken. Je zult soms meer keukenafval produceren dan wat je kwijt kunt in de wormenbak. Nu is het zo dat de tijgerworm zich relatief snel voortplant. Je zult na verloop van tijd dus ook een grotere populatie wormen in je bak hebben. In dat geval kun je wel extra voeden en zal de balans beter uitkomen. Leg echter nooit meer dan een enkele centimeters dikke laag fijngesneden voedsel in de bak per keer. Hier kunnen de wormen weken mee vooruit.

Hoewel tot slot overvoeden een groter probleem is dan ondervoeden, kan dit laatste ook. Je kunt de bak weken lang z'n gang laten gaan, maar geen maanden zonder dat de wormen komen te overlijden. Gemiddeld iedere drie weken een beetje bijvoeden is voldoende.