Licht in de gang door een bovenlicht

Een bovenlicht is een raam boven een deur en vormt een onderdeel van een veranderde bouwstijl vanaf de zeventiende eeuw. Voor die tijd had een woonvertrek aan de straatzijde een deur die meteen de verbinding was tussen het vertrek en de straat. Vanaf die tijd werd een woning van een gang voorzien die zich vaak in het midden van de woning bevond. Om licht in die gang te krijgen werd boven de deur een raam aangebracht dat bovenlicht wordt genoemd. Bovenlichten werden meestal uitgebreid versierd door allerlei afbeeldingen en ornamenten zelfs zodanig dat er enige status aan ontleend kon worden.

Hoge plafonds in de gang met ruimte voor bovenlicht

Aan de straatzijde van die gang was een deur aangebracht die echter meestal geen licht doorliet. Mede omdat de huizen vroeger hoge plafonds hadden was er boven de deur nog voldoende ruimte voor een raam dat de naam bovenlicht kreeg. Bovenlichten zijn heel vaak versierd met allerlei afbeeldingen en ornamenten.

Acanthusblad vanaf de barok

Een typisch ornament uit het baroktijdperk is het acanthusblad. Het acanthusmotief is afgeleid van de bladvorm van een doornachtige mediterrane plant met sierlijk krullende bladeren met de naam acanthus. Het motief kwam niet alleen voor in bovenlichten maar is eeuwenlang veelvuldig toegepast onder meer ook in kapitelen.

Sierlijke rococo

Tijdens de rococo worden de versieringen van de bovenlichten zwieriger en verdwijnt het bombastische van de barok. Symmetrie maakt af en toe plaats voor asymmetrie. Er blijven nog wel classicistische motieven in de mode maar sierlijker uitgevoerd dan in de pompeuze barok.

Natuurmotieven en geometrische figuren

Maar vanaf halfweg de tweede helft van de achttiende eeuw was men de zwierige stijl met krullen en golven en asymmetrische vormen van de rococo weer beu. Alles wordt weer strakker en er ontstaat een voorkeur voor eierlijsten, gordijnkwasten, parellijsten, palmetten, schelpen, tandlijsten en voluten en het gestrikte lint wordt zeer populair. Ook komen vaak natuurmotieven en geometrische figuren in de bovenlichten voor die verwerkt zijn in zogenaamde arabesken.

Arabesken met meer verfijning en symmetrie

Een arabesk is een siermotief dat bestaat uit gebogen lijnen waarbij meetkundige lijncombinaties zijn gecombineerd met figuratieve motieven als bladeren, bloemen, stengels en takken en soms ook dieren of monsterachtige wezens. De motieven worden daarbij steeds verfijnder en er treedt vaak een symmetrie op die niet alleen van links naar rechts gelijk is maar ook vanuit het centrale punt naar boven en naar onder.

Weinig nieuwbouw door oorlogen

In deze eerste helft van de negentiende eeuw wordt er maar weinig gebouwd als gevolg van oorlogen en bezettingen en staat daarom de stijlontwikkeling van de bovenlichten nagenoeg stil. Wel worden de Biedermeierstijl die zich in Duitsland ontwikkelt en de Regencystijl van Engeland als voorbeeld genomen.

Gietijzeren bovenlichten

Vooral na 1850 verschijnen bovenlichten die van gietijzeren versieringen zijn voorzien nadat gietijzer voor het eerst werd toegepast in de architectuur en met name in de bruggenbouw. Het model van de gietijzeren versieringen was in de tweede helft van de negentiende eeuw vaak een levensboom die nog dikwijls te vinden is bij oude huizen en boerderijen.

Symbolische levensboom

Een levensboom is een symbolische voorstelling die onder meer de verbondenheid tussen hemel en aarde uitdrukt. De boom bestaat uit een symmetrisch ornament met een rijkversierde stam en onderaan een weelderig wortelstelsel en in de top een meestal bescheidener kruin. Soms worden de hoeken van het bovenlicht met bijpassende versieringen getooid. Namaakmodellen van tegenwoordig bestaan vaak uit gietwerk in aluminium.

Bovenlichten typisch Nederlands

In de bovenlichten van latere tijden zijn allerlei stijlen terug te vinden zoals de Jugendstil, Art Nouveau en Art Deco. Ook tegenwoordig worden door schrijnwerkers bovenlichten vervaardigd waardoor de aloude traditie toch enigszins bewaard blijft. Maar de meeste voorbeelden zijn toch te vinden in huizen en gebouwen uit vroegere tijden. Zo komen in veel oude steden nog talrijke bovenlichten voor die in hun oorspronkelijke staat zijn behouden. Bovenlichten zijn overigens typisch Nederlands en weinig te vinden over de grenzen heen. De versiering in een bovenlicht wordt ook snijraamgenoemd.

Lees verder

• Licht in huis door de eeuwen heen
• Licht, donker en duisternis