Bovenlichtversiering met snijraam als statussymbool

Met de deur in huis vallen, was tot de zeventiende eeuw letterlijk het geval. Het eerste woonvertrek had als afsluiting naar de straatzijde alleen een deur. Er was gaan sprake van een hal of gang waar de bezoeker eerst in kwam om daarna een volgend vertrek te betreden. Maar daar kwam een eind aan toen het grondpatroon van de woning veranderde. Die deur liet geen licht door waardoor het gewoonte werd om boven de deur een zogenaamd bovenlicht te plaatsen. Dat bovenlicht kreeg in veel gevallen aanvankelijk een eenvoudige versiering. Later werd het gebruikelijk om ingewikkelde patronen met houtsnijwerk toe te passen. Weer later werd gietijzer gebruikt om inbrekers geen kans te geven.

Lichtval door bovenlicht

De opzet van het voorhuis wijzigde en er verscheen meestal in het midden van het huis een lange gang. Die gang was echter zo smal dat en geen ruimte meer was voor een raam naast de deur voor lichtinval. Omdat de plafonds erg hoog waren in die tijd kon er wel boven de voordeur een raam worden aangebracht. Dat raam kreeg de toepasselijke naam van bovenlicht.

Bovenlichtversiering als visitekaartje

Een bovenlicht werd al gauw als een visitekaartje van de bewoner beschouwd en werd daarom naar eigen smaak van een versiering voorzien. Aanvankelijk bestond die versiering uit latjes met een sponning waarin kleine stukje glas pasten. In de aanvangstijd van de bovenlichten was het namelijk nog niet mogelijk om grote ruiten te maken. Later was het ondoenlijk om de ingewikkelde patronen die werden bedacht van gesneden ruitjes te voorzien. Inmiddels kon groter glaswerk worden gemaakt waardoor de sponningen verdwenen en het glas in zijn geheel of in grotere delen achter het latjeswerk werd geplaatst.

Houtsnijwerk voor snijramen

Maar in plaats van latjeswerk werden de versieringen steeds vaker vervaardigd als houtsnijwerk om welke reden de bovenramen snijramen werden genoemd. Snijramen ontstonden vooral in het begin van de achttiende eeuw. Juist in steden met grote welvaart werden eindeloze variaties van modellen ontwikkeld. Rijk geornamenteerde snijramen kwamen zeer veel voor in steden als Middelburg en Amsterdam.

Allure en statussymbool door snijraam

Vanaf het midden van de achttiende eeuw verschenen steeds meer ornamenten waarmee een pand allure kreeg en de status van de eigenaar werd aangegeven. Het aanbrengen van een zo gekunsteld mogelijk snijraam in het bovenlicht was vaak ook een opsnijden tegen elkaar. Wat de buurman heeft moet ik ook hebben en nog mooier dan bij het pand van de buren.

Levensboom als gewild ornament

Maar niet alleen statige herenhuizen werden voorzien van snijramen. Ook bij eenvoudige boerderijen werden zeer vaak snijramen met minder gekunstelde patronen toegepast. Zo’n veelvoorkomend ornament was een levensboom die bestaat uit een overdadig wortelstelsel met daaruit een stam en bovenop een bescheiden kruin. Een levensboom is een symbolische voorstelling die onder meer de verbondenheid tussen hemel en aarde uitdrukt.

Gietijzeren ornament als barrière voor dieven

In de negentiende eeuw werden de ornamenten ook wel van gietijzer gemaakt waarbij dan toch nog sprake was van een snijraam omdat de modellen overeen kwamen met die van de uit hout vervaardigden. Het gebruik van gietijzer had ook een groot voordeel voor de veiligheid van het pand. Bovenlichten waren erg in trek voor dieven die zich met niet al te veel moeite door zo’n raam toegang tot de woning konden verschaffen. Een gietijzeren snijraam was voor hen een onneembare barrière.

Sieraadfunctie en symbolische betekenis

Naast de sieraadfunctie hebben de ornamenten ook vaak een verwijzende functie met een boodschap voor de voorbijganger of bezoeker. Zo werden er complete Bijbelse taferelen in verwerkt en kwamen religieuze afbeeldingen van bijvoorbeeld het Lam Gods voor. Soms was er het wapen van de familie in opgenomen en ook kwamen beeltenissen als musicerende engeltjes voor. Een enkele keer werd een beroemd persoon afgebeeld zoals Erasmus in een snijraam van de Latijnse school in Deventer. Ook werden wel eens teksten of korte spreuken opgenomen en kwam er in het centrum van het snijraam vaak een toverknoop voor als symbool waarmee onheil geweerd zou kunnen worden. Een toverknoop is een ingewikkelde figuur van door elkaar gevlochten gebogen lijnen.

Eenvoudige figuren in snijramen

Maar zoals de versieringen van bovenlichten ooit begonnen zo bleven ook door de eeuwen heen eenvoudige figuren voorkomen in de snijramen. Vaak hebben die figuren een verwijzing zoals de ruit als een symbolische verbeelding van de moederschoot. Een maalkruis is een zinnebeeld van vermeerdering. Het zonnerad is een oud symbool voor de terugkerende cyclus van de jaargetijden. Sowieso zijn snijramen vaak voorzien van bladvormen en bloemvormen en daarvan afgeleide geometrische figuren. Een bijzonder model is een snijraam waarin een olielamp is verwerkt voor verlichting zowel van de gang als van de buitenruimte voor de deur.

Lees verder

• Dagelijkse confrontatie met symbolen en pictogrammen