Soorten boerderijen in Nederland

Boerderijen zijn mooie, interessante woningen. Ze staan door het hele land en overal zijn ze op een andere manier gebouwd. Ze zijn er vierkant en langwerpig, de ene is hoog de ander heeft niet een eens een bovenverdieping. Sommige boerderijen worden nog voor het werk gebruikt andere nog enkel om in te wonen en zijn al totaal verbouwd. Tijd om deze woningen is onder de loep te nemen!

Geschiedenis

Jagers

De typen boerderijen die zijn beschreven, werden honderd, tweehonderd of zelfs driehonderd jaar geleden gebouwd. Je ziet ze nog op veel plaatsen in Nederland. Het ene type wat vaker dan het andere. Maar hoe zagen boerderijen eruit die langer dan driehonderd jaar geleden werden gebouwd? Dat weten we niet meer. Die boerderijen zijn helaas verdwenen. We kunnen ze dus niet meer met eigen ogen bekijken. Maar dankzij opgravingen, oude boeken en schilderijen is er toch wel iets over bekend.
In het gebied dat nu Nederland heet, woonden ongeveer zevenduizend jaar voor Christus al mensen. De eerste bewoners leefden van de jacht en visvangst. Ze verzamelden daarnaast wilde groenten, knollen en vruchten. Ongeveer tweeduizend jaar later kwamen in Limburg mensen wonen die een heel andere manier van leven hadden. Zij zochten niet meer naar eten maar verbouwenden het zelf: Graan, Erwten en Bonen. Ze hielden ook koeien, varkens, schapen en geiten. Vanuit Limburg verspreidde het boerenbestaan zich verder uit naar het noorden.

Woonstallen

De eerste boerderijen worden ook wel woonstalhuizen genoemd. Ze waren behoorlijk groot. Acht meter breed en dertig meter lang was heel gewoon. Er was ruimte genoeg voor de familie, het vee, de werktuigen, de gewassen en zaden. De werktuigen waren van hout en steen. Pas laterwerden ijzeren werktuigen gebruikt. De boer plaatste om zijn land een hek van in de grond geslagen palen. Wilde dieren en vreemde mensen konden dan niet meer aan het vee en gewassen komen. Later werden walletjes aangelegd. Die waren gemaakt van boomstronken en stenen die uit de akker waren verwijderd.
Hoe werden deze woonstallen gebouwd?
De boer bouwde eerst een geraamte van boomstammen en dikke takken. Deze werden met dunne, buigzame taken aan elkaar gevlochten. Daar werd een dikke laag leem en mest tegenaan gesmeerd. Net zolang alle kieren waren gedicht. Het dak werd bedekt met stro of riet. De boerderijen in Nederland zijn eeuwenlang op die manier gebouwd. Pas na de Middeleeuwen (dus na 500-1500) werden andere bouwtechnieken toegepast.

Boerderijen in het algemeen

Als je van Noord- naar Zuid-Nederland fietst, kom je onderweg veel tegen. Leuke dorpen, historische steden, musea, grote rivieren, grasland met koeien, bossen en heidevelden. Je ziet bruggen, kerken, molens en boerderijen. Ze zijn er in alle soorten en maten.
De boerderijen in ons land verschillen nogal van elkaar. In Friesland en Groningen zien ze er anders uit dan in Noord-Brabant. Een boerderij in Noord-Holland lijkt niet op een boerderij in Limburg. Iedere streek heeft zo zijn eigen boerderij.

Boeren bedrijven

Een boerderij is een gebouw met stallen, waar een boer woont en werkt. Hoe een boerderij er vanbinnen en van buiten uitziet heeft vooraal te maken met het soort bedrijf dat de boer heeft.
Er zijn drie soort boerenbedrijven:
1. Een boer met een veeteeltbedrijf fokt en houdt vee. Zijn grote boerderij met een stal hebben voor koeien of varkens. Er moet ook een opslag ruimte zijn om het voer voor de dieren in te kunnen bewaren.
2. Een boer met een akkerbouwbedrijf verbouwt graan, bieten, aardappelen of andere gewassen. Op een boerderij moet een opslagruimte zijn voor het bewaren van de oogst. ER moet ook ruimte zijn voor de landbouw machines.
3. Een boer met een gemengd bedrijf houdt zich bezig met veeteelt én akkerbouw. Zijn boerderij moet behalve een stal, ook opslagruimte hebben voor het bewaren van de oogst en het voer voor de dieren.

Bouwmateriaal

Nieuwe boerderijen lijken veel op elkaar, omdat overal hetzelfde bouwmateriaal wordt gebruikt. Bij ouderen boerderijen is dat anders. Tot ongeveer 1900 werd bij de bou zo veel mogelijk materiaal uit de omgeving gebruikt. Dat was goedkoop. Zo kregen boerderijen in waterrijke gebieden meestal rieten daken. Want langs de waterkant groeide riet in overvloed. In streken met leemgrond werden de muren vaak dichtgesmeerd met leem. Dat is een geelachtige grondsoort die veel lijkt op klei. In bosrijke gebieden werd veel hout gebruikt. Maar ook in Noord-Holland. Dat was vreemd, want in die provincie waren nauwelijks bossen. Maar daar lag wel Zaandam. Dat was vroeger een belangrijke houthaven en met veel houtzagerijen. Hout was daar dus gemakkelijk te verkrijgen. In het hele land waren boerderijen van bakstenen te vinden. Die waren gebouwd door rijke boeren. Bakstenen waren namelijk duur bouwmateriaal.
Bij de bouw van boerderijen speelde ook traditie een rol. Een traditie is een gebruik van ouders op kinderen overgaat. Er werd op een bepaalde manier gebouwd, omdat voorouders dat ook al zo deden.

Zeeland

Grote losse schuren

Op de kleigrond van West-Brabant en Zeeland wonen veel akkerbouwers. Bij hun boerderij staan alle gebouwen los van elkaar: het woonhuis, de schuur en de loods om de landbouwmachines in te zetten. Dat was bij het andere type boerderij niet zo. Het woon huis is meestal klein en eenvoudig. De schuur steekt daarbij erg af. Deze zwartgeteerde houten schuur is namelijk nogal groot. Dat moet ook wel. De vruchtbare grond zorgt vor grote oogsten. In de voor- en achterkant van de schuur zitten enorme deuren. Grote wagens kunnen door deuren aan de voorkant naar binnen rijden en er aan de achterkant weer uit. Vroeger lag achter in de schuur de stal voor de paarden. Op het Zeeuwse platteland werd veel zware arbeid verricht door de sterke werkpaarden. Er stonden ook wat koeien voor eigen gebruik. De boer kreeg daarvan melk en vlees. Op de dorsvloer werd het graan gedorst. Er lag soms nog een tweede dorsvloer boven. Het graan kwam hoog en droog op de zolder te liggen. De suikerbieten en aardappelen werden laag en koel op de grond bewaard. Het bouwen van een boerderij was in Zeeland een kostbare zaak. In die provincie was maar weinig bouwmateriaal te vinden. Het hout, de bakstenen en het riet moesten uit andere provincies komen.

Overijssel en Drenthe

Mens en dier samen

In Overijssel en Drenthe kwam het los hoes vroeger veel voor. In een los hoes woonde het boerengezin met de dieren in één ruimte. Een los hoes was meestal een vrij kleine ruimte. De bewoners waren arm, omdat de zandgrond eigenlijk niet geschikt is voor de landbouw. De woonruimte was het breedste en had een vloer van keien. In de muren zaten ruimten om spullen in op te bergen. Daar bevonden zich ook de bedsteden. Een bedstede is een ouderwetse slaapplaats. Het is een bed in een grote kast. Er was een bedstede voor de kinderen. Soms sliepen er wel vier kinderen in één bestede. In de woonruimte stonden grote houten kisten, met daarin zondagse kleren en dekens. In een kleine keuken werd gekookt. Tussen het woongedeelte en de stallen lag een brede vloer. De boer gebruikte die vloer om te dorsen. De graankorrels werden er uit het graan geslagen. De stalvloer bestond uit een laag leem. Een los hoer had verschillende zolders. Daardoor kon het graan op een ander plek worden bewaard dan het hooi. Het los hoes is nu bijna helemaal verdwenen.

Tussenmuur

De muren van een los hoes waren in het begin van leem en later van hout. Bakstenen waren tot in de negentiende eeuw (1800-1900) duur en voor de arme boeren onbetaalbaar. Het dak was bedekt met riet of stro. Later bouwden de meeste boeren een muur tussen het woon- en werkgedeelte. Zo bleef de woonruimte netter en schoner. Er konden ook geen vonken meer van het haardvuur in de stal terechtkomen. Waant daardoor ging regelmatig een los hoes in vlammen op.

Noord-Holland

Stolpboerderij

In het vlakke Noord-Hollandse land komt de stolboerderij veel voor. Dat is een vierkante boerderij met een hoog puntig dak. Zo'n boerderij is bijna altijd eigendom van een veeboer. In de stolpboerderij liggen alleruimten in een vierkant rondom de deel. Zo hjeet de grote ruimte in het midden van de boerderij. Het woonhuis ligt aan de voorkant en steekt vaak wat uit. De koeienstal ligt tegen een zijmuur. Door de grote deuren aan de andere kant kan een hooiwagen naar binnen rijden. Aan de achterkant heb je een kleine stal voor het jonge vee. Boven de deel ligt de hooizolder. Deze bevind zich onder het hoge puntige dak. Sommige boeren kunnen daar niet al hun hooi kwijt. Zij zetten dan nog een hooi berg op het erf. Veel stolpboerderijen hebben een rieten dak met onderaan dakpannen. Alleen de voorkant is helemaal met dakpannen bedekt. Dat deel van het dak wordt de spiegel genoemd.

Friesland en Groningen

Stelpboerderij

In Friesland komt ook een type boerderij met een hoog dak voor. Het is de stelpboerderij. Het dak loopt echter niet uit in een punt, maar heeft een langgerekte vorm. Een stelpboerderij is daardoor een stuk groter dan een een stolpboerderij. Friese veeboeren hebben meer ruimte nodig dan Noord-Hollandse veeboeren. Ze bezitten namelijk veel meer koeien. Grote stallen en hooizolders zijn heel belangrijk voor hen.

Kop, hals en romp

In Friesland en Groningen zie je veel kop, hals en rompboerderijen. Zo'n boerderij is meestal eigendom van een boer met een gemengd bedrijf. Er moet dus ruimte zijn voor het vee en voor de opslag van gewassen en zaden. Het woonhuis is de kop. De hals ligt er aan vast. Daarin bevinden zich de grote keuken en de spoelruimte. In de spoelruimte werden vroeger de melkbussen schoongespoeld. De grote keuken was voor het boerengezin de belangrijkste leefruimte, in ieder geval door de week. De woonkamer was alleen voor de zondag bedoeld. Na de hals komt de romp. Dat is de grote bedrijfsruimte met stallen en schuren. De romp is groot en hoog. Aan één lange zijmuur liggen de stallen. Aan de andere zijmuur zitten aan de uiteinden twee grote deuren. De wagens rijden via de ene deur naar binnen en via de ander er weer uit.

Oldamster Boerderij

De oldalmster boerderij stamt uit de streek 'Het Oldambt' in Groningen. De Groningse boeren bezitten grote stukken land. De vruchtbare kleigrond levert een goede oogst op. De boeren hebben daarom grote schuren nodig om alle gewassen in op te slaan. En er moet ook nog plaats zijn voor de lanbdbouwmachines. Boven het woonhuis ligt een grote zaadzolder. Daar werd vroeger het zaad droog bewaard om in het voorjaar te kunnen zaaien. Aan het grote en deftige woonhuis is te zien dat de bewoners veel geld hebben. Oldamster boerderijen staan vooral in het noorden van Groningen.

Noord-Brabant en Limburg

Langgevelboerderij

De langgevelboerderij komt in Noord-Brabant veel voor, met name in het oosten van deze provincie. De naam van de boerderij zegt het eigenlijk al: het is een boerderij met een lange gevel. Een gevel is de voorkant van een gebouw. Het woonhuis, de schuur en de stallen liggen naast elkaar onder één dak. In de lange gevel bevinden zich de voordeur, de ramen, de schuurdeuren en de staldeur. Deze lange gevel ligt bijna altijd meteen aan de weg. De boeren die in een langgevelboerderij wonen, hebben meestal een gemengd bedrijf.

Hofboerderij

In het zuiden van de provincie Limburg komt de Hofboerderij voor. Zo'n boerderij is in een vierkant rondom een binnenplaats gebouwd. Een Hofboerderij heeft een grote toegangspoort en weinig ramen. Ze lijkt daarom wel een vesting. De binnenplaats wordt door Limburgers de koer genoemd. Alle deuren van de boerderij komen er op uit: de deuren van het woonhuis, van de schuren en de stallen. De grote poort geeft toegang tot de koer. Vroeger lag op deze binnenplaats de mesthoop. Het stonk er dan ook behoorlijk. In de zomer wemelde het er van de vliegen. Veel hofboerderijen zijn van mergelsteen gebouwd. Dat is een steensoort die vroeger in de Limburgse steengroeven werd gewonnen. De muren zijn vaak wit geschilderd.

Vakwerk

In Zuid-Limburg is de vakwerkboerderij inmiddels zeldzaam geworden. Deze boederij werd op een Duitse manier gebouwd. De muren bestonden uit een geraamte van eikenhouten balken. De zwartgeschilderde balken verdeelden de muren in vakken. Bij heel oude vakwerkboerderijen werden de vakken opgevuld met gevlochten twijgen. Daarover werd een dikke laag leem gesmeerd. Later werden mergelstenen gebruikt om de vakken op te vullen. Daar kwam vaak toch een laagje leem overheen. De vakken werden meestal wit geschilderd. Dat stak mooi af tegen de zwarte balken.

Moderne boerderijen

Veranderingen

Er is in de twintigste eeuw (1900-2000) veel veranderd in het boeren bedrijf. De boer hoeft steed sminder met de hand te doen. Machines hebben het werk over genomen. Het dorsen gebeurd niet meer met de hand maar met een combine. Dat is een machine die het graan maait en dorst. Op de boerderij is daardoor geen dorsvloer meer nodig. Er worden veel nieuwe methodes toegepast. Steeds vaker wordt gemaaid gras ingekuild. Het wordt dan in een kuil gedaan om het te bewaren. De boer heeft daardoor ook geen hoge hooizolder meer nodig. De zaadzolder en de graan zolder zijn ook uit de tijd. Graan wordt bewaard in silo's. Veel boeren hebben hun boerderij aan de moderne tijd aangepast. Bijvoorbeeld door het aanbouwen van bedrijfsruimten. Sommige bestaande ruimten kregen een andere bestemming. Zo werd de spoelkeuken bijvoorbeeld omgebouwd tot een kantoor met computers.

Net een fabriek

In de Flevopolder staan veel moderne boerderijen. Bij nieuwe boerderijen staat het woonhuis los van de bedrijfsruimte. De tijd van houten muren en rieten daken is voorbij. Het woonhuis ziet er net zo uit als een huis uit een dorp. Achter het woonhuis liggen de lage stallen en de schuren. De koeien staan niet meer vast, maar bewegen zich vrij door de loopstal. Ze worden in de melkstal door machines gemolken. Het melken gebeurt helemaal computergestuurd. Het voedsel voor de koeien komt uit grote silo´s Een moderne boerderij heeft vaak ook nog laboratorium en een kantoor.
Bij de bouw van stallen en schuren is veel kunststof en metaal gebruikt. Er zijn soms nauwelijks bakstenen te bekenen. Een moderne boerderij lijkt dan ook meer op een fabriek dan op een boerderij.