Verschillende sloten met maar één doel

In onze moderne samenleving zijn wij aan alle kanten door sloten omgeven: huisdeur, kamerdeuren, kastdeuren, bureau, bergmeubels, koffers, ja zelfs aktentassen zijn van sloten voorzien. En al die sloten doen dag in dag uit dienst, zonder dat wij ons daar eigenlijk om bekommeren. We nemen het eenvoudig als vanzelfsprekend aan, tot... ja tot het een of andere slot dienst weigert. En dan zijn we geërgerd en verwonderd, omdat we dat nu allerminst verwacht hadden. Maar ook zonder een bepaalde storing kunnen we onaangename voorvallen met sloten beleven.

Sloten in algemeen

Wie nu enigermate op de hoogte is van de constructie en werking van de verschillende soorten sloten, kan zich zowel in geval van storing als bij gemis van een sleutel, meestal toch nog wel helpen. Maar hij kan meer. Hij kan wanneer het nodig is hier of daar een slot aan te brengen, de goede soort kiezen; zelf sleutels bijmaken en zelfs gewone sloten openen, wanneer de sleutel geheel verloren is gegaan.

Dan is er nog iets: de onaangename bijkomstigheid dat zo’n slot door een onbevoegde wordt geopend met alle nare gevolgen van dien. Het wordt immers door allerlei oorzaken zulke lieden maar al te gemakkelijk gemaakt, zich aan andermans goed te grijpen. Een te eenvoudig, te zwak, verkeerd, aangebracht of defect slot is als het ware een uitnodiging voor deze duistere figuren om binnen te komen. Hoe meer we van sloten weten, hoe gemakkelijker de hier opgesomde euvels voorkomen kunnen worden.

Natuurlijk is tenslotte ieder slot met geweld te openen. Maar niet geruisloos! Er is al veel aan veiligheid gewonnen, wanneer we sloten gebruiken, die op ‘stille’ wijze nauwelijks opengemaakt kunnen worden.

Sloten vergen een studie op zichzelf. Er bestaan duizenden patenten over de gehele wereld die uitsluitend op sloten betrekking hebben. En er komen nog steeds nieuwe bij. Maar toch is het basisprincipe van het mechaniek der meeste sloten ontleend aan ‘klassieke’ elementen.

Hoe werkt een slot?

Insteek- of achteroplegslot

In de eenvoudigste vormen onderscheiden we allereerst een gewoon slot dat tegen een kastdeur aangebracht is (achteroplegslot) of het bekende model in de kamerdeur (insteekslot).

Nachtschoot en dagschoot

Nachtschoot heet de rechthoekige tong die door de sleutel bewogen wordt en waarmee de deur dus ‘op slot’ gaat. De schuine tong, die door de deurkruk bewogen wordt noemen we dagschoot. Dit onderdeel wordt vaak met ‘klink’ betiteld, doch juist is dit niet. Een echte klink wordt opgetild door de deurkruk. De nachtschoot ontleent zijn geleiding aan de rechthoekige, nauwsluitende opening in de voorplaat van het slot en tevens aan de zgn. rijstift die in de voor hem bestemde gleuf glijdt. In de uitsparingen aan de bovenkant van de schoot (de zgn. rusten) grijpt de rusthaak onder druk van de schootveer. Door dit ingrijpen wordt de schoot in open of gesloten stand gehouden. Wat doet nu de sleutel? Hij doet twee dingen:

1. Hij heft de rusthaak (ook wel lichtveerbeugel of grendel genoemd) op en maakt daardoor de haak vrij van de inkepingen (rusten).
2. Tegelijkertijd schuift hij, doordat hij in de afgeronde uitsparingen onderaan de schoot grijpt, de schoot naar voren of naar achteren en wel altijd precies zover, dat de rusthaak in de volgende inkeping valt.

Het slot kan ook tweetoerig zijn, d.w.z. de schoot kan in twee standen uitgeschoven worden. De meeste kastsloten zijn echter ééntoerig. Alle stiften en dergelijke zijn in de bodem van het slot vastgeklonken. Bij goedkope sloten is ook de dekplaat verklonken, bij de betere uitvoeringen echter is deze vastgeschroefd, zodat men te allen tijde het slot voor reparatie kan openen.

Het zal wel duidelijk zijn dat het vrij gemakkelijk is, zo’n eenvoudig slot te openen. U heeft slechts een gewone ‘loper’ nodig om de rusthaak op te lichten en de schoot terug te schuiven. Ieder slot, dat een minimale zekerheid moet bieden, heeft andere facetten nodig om deze te bereiken. Hiervoor staan drie wegen open:

1. de sleutel, vooral de zgn. baard, krijgt een bepaalde vorm;
2. de vergrendeling wordt gecompliceerder gemaakt;
3. beide mogelijkheden worden gecombineerd.

Sleutels met ‘bonte’ baard

Voor kamerdeuren past men meestal eenvoudige sleutels met een zgn. bonte baard toe, d.w.z. de baard krijgt over de langsrichting een bepaald profiel, vaak in cijfervorm. De verhoogde zekerheid bestaat hierbij dus uit de vorm van het sleutelgat, waar dus uitsluitend de sleutel door kan met het overeenstemmende baardprofiel. Overigens bestaat het voordeel van zulke sloten uit hun robuustheid. De sleutelvorm op zichzelf vormt slechts een geringe zekerheid, daar u sleutels met een bonte baard in alle mogelijke soorten zonder meer kopen kunt. Vaak behoeven ze niet eens bijgewerkt te worden. Maar ook dat is uiteraard een klein kunstje, waarvoor een simpel sleutelvijltje voldoende is. Zelfs hoeft u zich niet eens aan de sleutel zelf te wagen, want het pasmaken van het sleutelgat is vaak nog eenvoudiger. Voor het maken van een afdruk (in geval van verloren gaan van de sleutel) is het demonteren van het insteekslot nodig.

Sleutels met holle schacht

Sloten die slechts van één kant geopend kunnen worden, zoals aangebracht aan laden, kasten, koffers enz. hebben veelal als extra zekerheid een pen of doorn in het sleutelgat geklonken, waarop dan een holte vooraan in de schacht van de sleutel correspondeert. Nadeel van een dergelijke constructie is dat de geklonken stift of doorn in het slot gauw los gaat zitten, waardoor de sleutel moeilijk in.

Band- of sperrepenbezetting

Deze, voor eenvoudige sloten vaak toegepaste uitvoering, bestaat uit een ringvormige band of reep die op de bodem of tegen de dekplaat van het slot is aangebracht. De sleutel moet dan aan één der beide kanten van de baard een daarmee overeenkomende inkeping hebben, wil zij deze versperring kunnen passeren.

Een mogelijk euvel van dit slottype bestaat uit de kans dat één der sperrepen los gaat zitten, of door gebruik van een verkeerde sleutel ontzet wordt. In beide gevallen kan de sleutel geblokkeerd worden. Vaak is het nog wel doenlijk in zulke gevallen de storing door demontage van het slot weer te verhelpen.

Binnendeksloten

Dit type is een variant van het sperregelslot, met dien verstande dat de sperregels niet tegen de bodem of dekplaat zijn aangebracht doch op een speciaal plaatje (binnendek). De sleutelbaard wordt daarmee nog wat gecompliceerder, daar deze een extra middengleuf moet hebben voor het binnendek. U treft deze uitvoering nog wel aan bij oude sloten, vooral van zakenpanden.

Klavier(Chubb) sloten

Alle tot nu toe beschreven typen sloten zijn door hun beperkte zekerheid slechts geschikt, voor minder belangrijke doeleinden. Wilt u
grotere veiligheid, dan komt als eerstvolgend type het zgn. klavierslot in aanmerking, dat naar de uitvinder ervan ook wel Chubb-slot genoemd wordt. Verschillende sperplaatjes zijn naast elkaar scharnierend op een pen of doorn bevestigd. De onderkanten ervan hebben in de ruststand verschillende hoogten. Wilt u dus het slot kunnen openen, dan dient u een sleutel te hebben met een baard van een overeenstemmend profiel, zodat de sperplaatjes zodanig worden gelicht dat de gleuf tussen de zgn. vensters de geleidestift (rijstift) kan passeren. De voorste trap van de sleutelbaard verschuift de schoot, de overige trappen beuren elk een sperplaatje op. Gewoonlijk is de eerste trap 2,5 mm breed en de volgende 2 mm, wat overeenkomt met de dikte der sperplaatjes. Is de sleutel rondgedraaid en daardoor dus de schoot verschoven dan vallen de sperplaatjes in de ruststand terug, waardoor de rijstift in het volgende ‘venster’ komt te rusten en de schoot geblokkeerd is.

Voor sloten van deze aard, die van beide kanten geopend moeten kunnen worden, dient het baardprofiel symmetrisch te zijn. De buitenste en binnenste trap bewegen dan beurtelings de schoot terug. Hoe groter het aantal sperplaatjes (u kunt ze aan het baardprofiel aflezen), des te groter ook de veiligheid. Gaat van een eenzijdig te openen klavierslot (naam ontleend aan de toetsen van een klavier) de sleutel verloren, dan kunt u door het verwisselen van de sperplaatjes het slot een andere ‘code’ geven en een nieuwe daarmee overeenstemmende sleutel laten maken. De sleutel past dan vanzelfsprekend niet meer.

Eenvoudige klaviersloten voor huis- en kamerdeuren hebben meestal 4 sperplaatjes. Zware typen daarentegen soms 7 van deze plaatjes. Het aantal variaties (verstelmogelijkheden) stijgt snel met het aantal sperplaatjes. Uiteraard kan men het aantal variaties nog vergroten door het baardprofiel ook aan de zijkanten een bepaalde vorm te geven.

Een nog grotere veiligheid dan het hiervoor behandelde slottype, bieden de moderne veiligheidssloten, die men om de cilindrische vorm van het hoofdbestanddeel cilindersloten noemt. Zoals dat vaker gebeurt, op allerlei gebied, heeft in ons land dit slottype de aanduiding van een merknaam gekregen en spreekt men vrij algemeen van Lips-slot, hoewel er ook buitenlandse fabrikanten van dit type bestaan (Yale bijv.).

Voordelen
De voordelen van het cilinderslot zijn:

• bijna onbegrensde variatiemogelijkheid,
• kleine sleutel,
• het gebruik van lopers is uitgesloten,
• zonder kennis van het sleutelprofiel is het praktisch onmogelijk de sperstiften tegelijkertijd in. de juiste stand te brengen,
• het sleutelgat is ondoorzichtig,
• cilindersloten zijn zeer geschikt voor seriesloten (op elkaar aansluitende sloten van bijvoorbeeld een kantorencomplex). Hiervoor wordt dan door de fabrikant een speciaal sluitingsplan ontworpen.

Werking
Door het insteken van de passende sleutel worden de verschillende sperstiften, die elk door een veertje naar beneden gedrukt worden, zodanig opgetild, dat hun deelnaad in rechte lijn met de buitenkant van de cilinder komt te liggen, zodat deze omgedraaid kan worden. Op zichzelf een simpel principe, doch juist door deze eenvoud geniaal, vooral in de uitwerking en begrenzing van de afmetingen. Er zijn cilindersloten voor alle mogelijke doeleinden en toepassingen; de belangrijkste willen we hier even opsommen.

Cilinder-insteekslot

Het in de schets getoonde model hierboven, heeft een nacht- en dagschoot, zowel als een dagschoothevel (wissel). Soortgelijke uitvoeringen, echter wat lichter, bestaan ook voor kamerdeuren in verschillende variaties: met dag- of nachtschoot.

Inbouwcilinders
Een eenvoudig normaal insteekslot kan men door het inzetten van een inbouwveiligheidscilinder in een echt veiligheidsslot veranderen. Bij de aanschaf wordt een duidelijke handleiding verstrekt. Zoals blijkt, wordt de cilinder op zijn plaats gehouden door een schroef van de slotplaat uit. De schets hierboven toont een cilinder die van beide kanten geopend kan worden. Er bestaan ook eenzijdige modellen en verlengde uitvoeringen voor kastsloten (achteroplegslot). De baard of de neus genoemd, speelt dezelfde rol die bij een gewoon slot door de baard van de sleutel vervuld wordt. In de ruststand staat deze baard scheef. Bij de aankoop van zo’n inbouwcilinder moet u aangeven of het om een rechts- of een linkswerkend slot gaat.

Cilindervoordeurslot
Heeft de voordeur slechts een normaal slot, dan kunt u extra veiligheid verkrijgen door het zeer eenvoudig aan te brengen cilinder-nachtschoot-achter-oplegslot, dat zowel rechts als links bruikbaar is. Dit slottype wordt vaak voor schuurdeuren gebruikt.

Dagschoothevel of wissel
Deuren, bijv. van winkels, die zeer veel gebruikt worden, voorziet men veelal van een zgn. dagschoothevel, die ook wissel wordt genoemd. De nadruk wordt gelegd op het veelvuldig bewegen van de dagschoot, gezien de stevige constructie van het mechaniek hiervoor door middel van een zgn. noot; het donkergekleurde cilindertje met de opstaande lip voor het bewegen van de dagschoot.

Wissel
Een soort variant van de dagschoothevel (wissel) is het woningdeurslot, dat overdag gewoon met een dagschoot werkt, die van binnen door een knopje geopend wordt, doch aan de buitenzijde door de sleutel wordt bediend. Dit maakt de hevel mogelijk, waaraan dit slottype zijn naam ontleent.

Een slot aanbrengen

Insteekslot of kastslot (oplegslot) of verzonken slot (inlaatslot)? Beide soorten hebben hun eigenaardigheden. Aan een vlakke kamerdeur is het opleg- of opbouwslot geen fraai gezicht. Maar ook hier geldt weer de overweging, dat het op het karakter van de af te sluiten ruimte aankomt. In een buitenhuisje, of bij een zolderwerkkamer, zal zulk een slottype niet bepaald storen. Daar kan men het veel gemakkelijker aan te brengen kastslot gebruiken.

In alle andere gevallen zal men uit esthetische overwegingen de voorkeur geven aan het onzichtbare insteekslot. Wanneer tenminste de deur voldoende dikte heeft om zulk een slot aan te kunnen brengen, zonder dat de stevigheid eronder lijdt. Er dient namelijk aan beide kanten van het slot minstens 4 mm hout over te blijven. Huisdeuren zijn gewoonlijk uit dikker hout gemaakt en daarom zijn insteeksloten voor dit soort deuren eveneens dikker. Men moet echter steeds bedenken dat door het uithakken van de sleuf voor het insteekslot de deur op een der voornaamste plekken sterk verzwakt wordt.

Een tussenvorm tussen het opliggende kastslot en het insteekslot is het zgn. inlaatslot. Het wordt vrijwel uitsluitend in de meubelbouw toegepast. Men steekt aan de binnenkant van de deur of lade het hout zover weg dat de buitenkant van de slotkast gelijk met de oppervlakte van het hout komt te liggen.

De juiste maten

Bij het aanbrengen van een slot, komt het behalve de beoogde zekerheid, vooral op de juiste maten aan, die op hun beurt aangepast dienen te zijn aan de plaatselijke omstandigheden. We bedoelen hiermee dat een deurkruk of -knop (vooral bij een voordeur) nooit zo dicht bij het kozijn mag komen, dat men bij het sluiten de vingers kan knellen. Verder spreekt het vanzelf dat alle maten van kruk- en sleutelgaten nauwkeurig overeen moeten komen met de corresponderende gaten in de deur. Dit geldt natuurlijk eveneens voor de slotplaat, vooral als u een nieuwe slotplaat koopt bij een bestaand slot.

Enkele euvels en storingen

Iedereen heeft wel eens min of meer vertwijfeld voor een gesloten deur gestaan, die of plotseling dichtgeslagen was, of waarvan slot of sleutel het had opgegeven. Bij een dichtgeslagen deur kan een loper, nog wel eens uitkomst brengen, doch erger wordt het bij een afgebroken sleutel. Wanneer deze namelijk niet met behulp van een ijzerdraadje te verwijderen is, zit er meestal niets anders op dan langs een andere weg in huis te komen en het slot te demonteren.

Als dag- of nachtschoot niet in de slotplaat valt

Wat ook de oorzaak hiervan mag zijn (uitzakken van de deur of wat dan ook), de enige oplossing is: nauwkeurig aftekenen van het verschil en uitvijlen, hetzij naar voren of naar boven of onderen.

Als het slot niet sluit of overslaat

In beide gevallen is er natuurlijk binnenin iets mis. Daar heeft men geen boek voor nodig om dit vast te stellen. Wel enige handigheid om het slot te demonteren, waarmee niet gezegd wil zijn dat het euvel ook op te lossen is. Dat hangt ten eerste van de constructie van de slotkast en ten tweede van de aard van de storing af. Is de slotkast niet geklonken doch geschroefd dan kunt u tenminste vaststellen wat er aan de hand is. Meestal is een gebroken veer of een vastzittende pal de oorzaak. Slotveren kan men in alle mogelijke soorten los kopen en klemmende pallen zijn vaak gemakkelijk los te maken. Loszittende stiften kan men veelal wel weer vastklinken.

Bij cilindersloten bestaat de storing (vooral bij auto's) meestal uit het niet meer vlot terugvallen van de pallen. Wat dunne olie, liefst kruipolie, brengt deze dunne pulletjes meestal wel weer tot de orde.