Baksteen, daar kun je op bouwen!

Bakstenen worden al eeuwen gebruikt in allerlei bouwwerken. Je ziet er zoveel om je heen, dat je er vaak niet eens aandacht meer aan besteed. En dat is jammer. Want de ene baksteen is de andere niet. Er zijn heel wat verschillen in vorm, kleur en materiaal. Over bakstenen, het maken ervan, de toepassingen. Want: bakstenen, daar kun je op bouwen!

Baksteen, iets nieuws?

Wie denkt dat gebouwen van baksteen, historisch gezien, tamelijk nieuw zijn, zit er langs. Bakstenen worden al enkele duizenden jaren gebruikt. De oudste exemplaren, voor zover we nu weten, werden 7000 jaar geleden in Mesopotamië gebruikt. Dat wil niet zeggen dat bakstenen vanaf dat moment overal in gebouwen terug te vinden waren. Het zou nog een paar duizend jaar duren voor dat wel gebeurde.

Stenen uithakken

Voor de baksteen zijn intrede deed in bouwprojecten werd er ook met steen gewerkt. Deze steen werd uit rotsen gekapt en moest zorgvuldig bewerkt worden om deze geschikt te maken voor bouwprojecten. Het is duidelijk dat dit een erg intensief proces was. Bovendien waren niet bij elk bouwproject rotsen in de nabijheid die geschikt waren om stenen uit te hakken. Voor bakstenen had je klei nodig en deze kon langs rivieren ruim worden gevonden. Wie niet met uitgehakte stenen kon werken, en de baksteen nog niet kende, bouwde zijn huis van hout.

Romeinen

Op veel terreinen hebben de Romeinen cultuur gebracht bij de overwonnen volkeren, hoewel het soms ook andersom was. Door de ontwikkeling van de Romeinse cultuur was er veel behoefte aan gebouwen, huizen, villa's, verdedigingswerken, etc. Dank zij de baksteen kon er snel en toch stevig worden gebouwd. De Romeinen brachten als het ware de baksteen mee naar de veroverde gebieden, dus ook naar de Nederlanden.

Middeleeuwen

Na de Romeinse tijd viel men in onze streken snel weer terug op het traditionele bouwen, met hout. De baksteen raakte in vergetelheid. Het zou duren tot de middeleeuwen, toen kloostermonniken het bouwen met bakstenen weer oppakten. Kloosters en kerken die met baksteen gebouwd werden, waren steviger, en konden groter worden dan voorheen. Steden in de vroege middeleeuwen stonden meestal vol met houten huizen. Omdat bij brand vaak een groot deel van de stad gevaar liep, werd het bouwen van houten huizen verboden, en werd voortaan gebouwd met bakstenen.

Tegenwoordig

In onze tijd is de baksteen erg populair. Veel gebouwen worden tegenwoordig in baksteen opgetrokken. Dat heeft alles te maken met de stevigheid, de veelzijdigheid en de keuze die je hebt in soorten, maten, kleuren, etc. In Nederland houden zich tientallen bedrijven bezig met het produceren van bakstenen. Per jaar worden er ruim 1 miljard bakstenen gemaakt.

Met de hand of met een vorm

Wie in het verleden bedacht heeft, dat je van gebakken klei bouwmaterialen kon maken, is helaas niet bekend. Helemaal in de beginperiode van de baksteen zullen de vormen met de hand zijn gemaakt. Dat was natuurlijk een erg arbeidsintensief werkje en bovendien waren de gevormde stenen nogal eens verschillend van vorm of formaat. Stenen van gelijk formaat zijn natuurlijk veel gemakkelijker te hanteren en het bouwresultaat mooier en steviger. Al snel ging men over tot het gebruik van houten vormbakken. Bij gebruik van deze vormbakken zijn alle stenen nagenoeg even groot.

Basismaterialen

De grondmaterialen voor bakstenen zijn overal langs rivieren of zeeën te vinden. Kleiafzettingen, ontstaan door jaarlijkse overstromingen, leveren genoeg klei. In Nederland wordt voornamelijk met rivierklei gewerkt. Stromend water, dat nodig is om de klei kneedbaar en dus verwerkbaar te maken, wordt door de rivier geleverd.

Procedure in het kort

De klei wordt van onzuiverheden ontdaan en goed gekneed. Vervolgens wordt deze stevig in houten vormen gedrukt. In de volgende fase moet de klei goed drogen. De houten vormbakken worden voorzichtig verwijderd, zodat de klei aan alle kanten goed kan drogen. Dan kan een paar weken duren. Wacht je niet lang genoeg, dan zit er nog teveel vocht in de steen, waardoor de steen bij het bakken zal gaan barsten of breken. In de volgende fase wordt de klei gebakken. In de meeste landen worden bakstenen in steenfabrieken gemaakt. Logisch, dat je deze steenfabrieken langs rivieren tegenkomt, want alles is bij de hand: Klei, water, en de mogelijkheid het uiteindelijke product gemakkelijk met schepen te vervoeren. In sommige eenvoudiger culturen die minder geïndustrialiseerd zijn, worden bakstenen nog steeds handmatig geproduceerd, dus met losse vormbakken om de klei in te drukken.

Kleuren

Klei die ijzerhoudend is, zal een rode baksteen opleveren. Door soorten klei zorgvuldig te kiezen en/of bepaalde toevoegingen aan klei te doen kan de baksteen bijvoorbeeld een wat rodere of gelere kleur krijgen.

Gebruik

Bakstenen worden vooral in de woningbouw of in bestrating gebruikt. Stenen voor bestrating, de klinkers, zijn harder gebakken. Hierdoor nemen ze minder vocht op en zijn ze steviger. Dat is prettig, als je er auto's of vrachtauto's over wilt laten rijden. Voor de woningbouw kun je bakstenen gebruiken die iets minder hard gebakken zijn. Een vrij zachte steen werd vroeger voor binnenmuren gebruikt, maar daar tref je tegenwoordig meestal andere materialen aan.

Norm

Bakstenen moeten voldoen aan kwaliteitsnormen, zodat er verantwoord mee gewerkt kan worden. Daarbij wordt gekeken naar belangrijke eigenschappen van de steen, zoals vorstbestendigheid, de mate van wateropzuiging en de druksterkte.

Keuze van de juiste steen

Wie bakstenen nodig heeft zal zich allereerst moeten afvragen in welk project de stenen gebruikt gaan worden. Aan een steen in je bestrating stel je andere eisen dan aan een binnenmuursteen of gevelsteen. Als de kwaliteit overeenkomt met je doen, dan kun je nog andere keuzes maken. Kijk bijvoorbeeld naar de kleur van de steen, de structuur en de afmetingen.

Afmetingen van de baksteen

In elke fabriek, en die zijn er heel wat in Nederland en België, kan in principe een eigen formaat steen geproduceerd worden. De steenformaten worden dan ook genoemd naar vindplaats van de klei, of de plaats waar de steen gemaakt wordt. In Nederland wordt veel gewerkt met het waalformaat, een steen van 210 cm lang, 10 cm breed en 5 cm dik. Varianten hiervan hebben een andere dikte. Maar, zoals gezegd, er zijn in Nederland en België heel veel verschillende steenformaten. Als je voor je bouwproject een specifieke steenmaat in gedachten hebt, loont het de moeite je hierover goed te informeren.