Plaggenhutten vooral in veengebieden

Een plaggenhut is een zeer primitief soort huis. Het is nog geen honderd jaar geleden dat er duizenden mensen in plaggenhutten woonden. Dikwijls woonde dan een groot gezin in slechts één vertrek onder erbarmelijke omstandigheden. Gelukkig zijn plaggenhutten als woonruimte al tientallen jaren verdwenen en alleen als cultuurhistorisch erfstuk bewaard gebleven of als vorm gebruikt om bijvoorbeeld vakantiehuisjes te bouwen. Zo kan op enkele plaatsen in Nederland door toeristen worden overnacht in een plaggenhut die echter heel wat luxer is dan de oorspronkelijke hutten en nauwelijks nog herinnert aan de vroegere woonsituatie.

In veengebieden hele gezin in één vertrek

De meeste plaggenhutten stonden in veengebieden en waren vooral in Drenthe te vinden in de tweede helft van de negentiende eeuw en ook in Friesland, Overijssel en Gelderland. Maar ook in de twintigste eeuw kwamen de hutten nog voor en zelfs tot na de tweede wereldoorlog werden er hutten nog gevonden. Met name gebieden met arme inwoners kenden de hutten die dikwijls door grote gezinnen werden bewoond. Een plaggenhut bestond uit slechts één vertrek waar het hele gezin woonde. Het was er vochtig en het krioelde er vaak van ongedierte zoals duizendpoten, oorwormen en torren.

Dakbedekking van plaggen gras of hei

De woonruimte is meestal half ingegraven zodat het schuine dak rechtstreeks op de grond rust. Dat dak is bedekt met plaggen. Een plag is een vierkant uitgestoken stuk grond dat is begroeid met gras of hei. De eerste bouwactie was het wegspitten van de zoden op de plek waar de hut moest komen. Daarom wordt ook wel gesproken over spitkeet of zodenhut. Daarna werd meestal dieper doorgegraven. In de uitgegraven ruimten werden palen geplaatst met daar onder zwerfkeien om verzakking te voorkomen. Voor de palen werden dunne boomstammen gebruikt. De dakconstructie bestond uit takken waarop de plaggen werden aangebracht. De plaggen voor het dak werden in de naaste omgeving gestoken.

Erbarmelijke hygiënische toestanden

Een aantal planken dienden als voorgevel en achtergevel met in de voorgevel twee kleine ramen en in de achtergevel werd een deur uitgespaard. De kieren tussen de planken werden dichtgesmeerd. Het verwarmen van de hut ging door middel van een open vuur. Soms was er een soort schoorsteen aangebracht maar meestal kon de rook alleen naar buiten via een gat in het dak of via de voordeur of de ramen. Het kon in een plaggenhut zo rokerig zijn dat er nauwelijks te zien was of er iemand aanwezig was. Af en toe diende de plaggenhut ook als stal voor een geit. De hygiënische toestanden waren zo erbarmelijk dat de bewoners in de regel niet oud werden. Kinderen waren dikwijls ziek en er was vaak sprake van babysterfte.

Plaggenhut vooral in de nacht gebouwd

Het hele gezin sliep vaak in één of twee bedsteden. Een zak gevuld met stro diende als matras en dekens betonden uit oude lappen. Een bedstede was soms een soort hok dat met een deur kon worden afgesloten en een andere keer een uitsparing in een wand met een gordijntje ervoor. Water werd uit een put ergens in de buurt gehaald. Plaggenhutten werden meestal zonder toestemming gebouwd. Soms was de ongeschreven regel van kracht dat een huis dat gebouwd was tussen zonsondergang en zonsopgang en waar ’s morgens de schoorsteen rookte mocht blijven staan.

Plaggenhutten in groepen

In sommige streken stond een groep plaggenhutten bij elkaar zoals in Heerde in de provincie Gelderland. Bij een telling uit 1853 stonden daar 97 hutten verdeeld over vier gebieden. De hutten stonden op de hogere gedeelten van het veen waar het droger was. Huttenbouw was daar eigenlijk niet toegestaan maar werd gedoogd omdat er geen alternatieve woonmogelijkheden waren. Er was een gezamenlijke kookgelegenheid, toilet en waterput.

Verboden woonruimte

In 1901 werd door de woningwet bepaald dat niemand meer in een plaggenhut mocht wonen maar omdat er vaak geen vervangende woonruimte beschikbaar was gebeurde dat toch. In het dorp Jubbega-Hoornsterzwaag duurde het zelfs nog vele tientallen jaren voordat de laatste plaggenhut werd gesloopt.