Zakdoeken: ontstaan, evolutie en gebruik

Zit je ook met een serieuze verkoudheid? Dan heb je nu vast ook zo'n zakje papieren zakdoeken naast je liggen. Vroeger bestonden papieren zakdoeken niet en gebruikte iedereen een stoffen zakdoek. Wat is nu het meest hygiënische? Wie kwam ooit op het lumineuze idee van de zakdoek? Wat kan men nog meer doen met een zakdoek? Wist je dat een stoffen zakdoek anno 2017 best hip en cool kan zijn? De Belgische MNM-presentator Tom De Cock lanceerde de zakdoekencollectie "Huff & Puff" samen met enkele vrienden en enkele dagen na de lancering was de eerste collectie al bijna volledig uitverkocht!

Ontstaan

Grieken en Romeinen

Grieken en Romeinen hadden geen zakdoeken, tenminste niet om hun neus mee te snuiten. Dat deden ze gewoon met hun vingers. De Romeinen hadden wel een doek die diende om het zweet van hun voorhoofd te vegen, sudarium genoemd. In de 3de eeuw na Christus hadden de Romeinse matrones een muccinium en daar snoten ze wel hun neus in. Ook de oude Egyptenaren kenden de zakdoek. In Japan deed de zakdoek zijn intrede in de 9de eeuw.

De Westerse wereld

In het Westen ontstond de zakdoek pas tijdens de Renaissance. Toch blijft het merendeel van de bevolking zijn neus tussen zijn vingers snuiten tot in het midden van de 20ste eeuw. De zakdoek was in die tijd vooral een uiterlijk teken van rijkdom. Ze werden rijkelijk versierd met kant en borduursel. Rijken lieten vaak hun zakdoek gewoon uit hun zak bengelen om te laten zien dat zij niet zo maar hun neus met hun vingers of hun arm afveegden zoals het plebs.

De zakdoek in de moderne wereld

In de 21ste eeuw worden er nog steeds zakdoeken verkocht, zeker tijdens de feestdagen als cadeau, maar wel meer en meer door oudere mensen. Een mooi geschenkdoosje met zakdoekjes opgerold naast elkaar. Zakdoeken versieren met geborduurde initialen wordt niet meer gedaan, sinds 2003 ongeveer, omdat niemand ze meer wou.

2017: de Belgische radiopresentator Tom De Cock van MNM blaast de zakdoek nieuw leven in

Het begon als een grap met enkele vrienden. Tijdens een skivakantie had iedereen een verkoudheid en viel het op dat de meesten toch wel gingen voor een stoffen exemplaar. En dus besloten de maten een zakdoekencollectie te ontwikkelen. Hip en cool, met mooie, hedendaagse kleuren en designs. Tot hun grote verbazing sloeg het initiatief aan. Na enkele dagen was de eerste collectie al bijna uitverkocht. Is er dan toch nog leven voor de stoffen zakdoek?

Zakdoeken in alle maten, kleuren en gewichten

Niet altijd vierkantig

De zakdoek zoals we hem nu kennen is vierkantig, maar doorheen de geschiedenis had hij verschillende vormen: rond, ovaal of driehoekig. Zijn vierkante vorm heeft hij te danken aan Marie-Antoinette, die deze vorm toch wel het handigste vond. Lodewijk de 16de legde deze vorm schriftelijk op in 1785.

Een vaste afmeting

Door de industrialisering en de commercialisering kreeg de zakdoek ook een vaste afmeting, omdat hij op grote schaal moest gefabriceerd worden. Nochtans scheelde deze maat van fabriek tot fabriek. De standaardmaat is 40 x 40 cm. 30 x 30 cm en 50 x 50 cm bestaan ook, maar zijn al meer voor speciale zakdoeken.

Stevige concurrentie: de papieren zakdoek

Het stoffen exemplaar heeft nu veel concurrentie van de papieren zakdoek, ook wel wegwerpzakdoek genoemd. De eerste fabrikant van papieren zakdoeken was Kleenex. Papieren zakdoeken bestaan uit cellulose. Ze kunnen gekocht worden in een doos. Soms kan deze doos in een luxedoos worden gestoken, zodanig dat men de zakdoeken zelfs in het zicht kan laten staan. Men verkoopt ze ook in plastiek zakjes, met een afscheurbaar kapje of met een hersluitbaar kapje. Papieren zakdoeken kunnen ook een geurtje hebben, menthol bvb. Ze bestaan ook in verschillende formaten, groot of half. Sommigen hebben hele mooie tekeningen (bloemen, harten, schilderijtjes, etc.) en kunnen dus zelfs als cadeautje worden gegeven.

Soorten

Een zakdoek is een doek die in een zak wordt bewaard. Nu heeft men nog volgende soorten zakdoeken:

• De herenzakdoek voor dagelijks gebruik,
• De speciale herenzakdoek met een gestikte rand, wat hem steviger maakt,
• De dameszakdoek,
• De ruitjeszakdoek, ook wel nonnekeszakdoek genoemd, meestal 50 x 50 cm,
• De rode zakdoek met witte bolletjes of boerenzakdoek, meestal 50 x 50 cm,
• De kinderzakdoek, met allerlei figuren op, van Disney bvb. Meestal kleiner van formaat.

Gebruik van bepaalde soorten

Ruitjeszakdoek

De ruitjeszakdoek, meestal rood met wit, wordt vaak gebruikt om in een picknickmand te leggen of om een potje confituur mee te versieren.

Rode boerenzakdoek

De rode boerenzakdoek met zijn witte bolletjes wordt nu ook gekocht om bvb. rond de hals van een hond te doen. De dokwerkers in de Antwerpse haven zetten hem in de zomer wel eens op hun hoofd wanneer de zon heel fel schijnt. Voor carnaval wordt hij ook wel eens rond de hals geknoopt, in een puntvorm. Denk maar aan de ganzenrijders in de Polderdorpen ten noorden van Antwerpen, die hem dragen op hun blauwe boerenkiel. Ook volksdansgroepen knopen hem wel eens over hun kleren.

Kinderzakdoeken

De kinderzakdoek wordt vaak gekocht om suikerbonen in te doen en als cadeau te geven tijdens de kraamvisite. Of met snoepjes in, als traktatie voor een verjaardag.

Gebruik

Om je neus te snuiten

Algemeen wordt een zakdoek dus gebruikt om je neus in te snuiten. Dit kan publiekelijk gebeuren of in privé. In sommige culturen, bvb. in Japan, is het heel onbeleefd om je neus publiekelijk te snuiten. Jongeren vinden het vaak stom om een zakdoek te gebruiken en vinden het cool om luidruchtig te snuiven.

Als bescherming, als windel of als hulpmiddel
Toch kan men hem voor tal van andere zaken gebruiken. Men kan hem voor de mond of de neus houden om zich te beschermen tegen stank. Hij kan gebruikt worden om tranen te drogen. Om een wonde mee droog te deppen. Als hij groot genoeg is, zelfs als windel. Men kan de zakdoek gebruiken om iets mee op te kuisen. Men kan de zakdoek gebruiken om zijn zweet af te vegen. Hij zit in onze zak en is meestal het eerste waar men aan denkt wanneer men iets nodig heeft.

Ridders en jonkvrouwen

In de Middeleeuwen gooide de jonkvrouw vaak een zakdoek naar de ridder die haar voorkeur had.

Geheime boodschappen

De zakdoek werd vaak ook gebruikt vroeger om (geheime) boodschappen op te schrijven. Hij werd dan dichtgeknoopt en aangezien het iets uit de persoonlijke sfeer is, kwamen anderen er niet zo gemakkelijk aan.

Een stoeferke
Vaak wordt een zijden zakdoek in de borstzak van een herenkostuum gedragen. Dit noemt men in Vlaanderen een stoeferke.

Om mee te wuiven

Vroeger werden zakdoeken ook gebruikt om mensen uit te wuiven, op het perron bvb. of wanneer er een boot naar de andere kant van de Oceaan vertrok. Reeds bij de Romeinen gebruikten de rijke Romeinen hun sudarium tijdens het spel om hun waardering te tonen. Het ging dan meestal om een wit exemplaar waar mee gewuifd werd. Later werd het wuiven met een zakdoek geassocieerd met het afscheid nemen. Ook hier ging het meestal om een wit exemplaar. De zakdoek als verlengde van de hand en wit omdat men die kleur langer zag dan het huidkleurige van de hand. De zakdoek werd dus gebruikt om langer te kunnen afscheid nemen.

Speciaal gebruik in homokringen

Rond 1970 ontstond in San Francisco een wel erg specifiek gebruik van de zakdoek, meer bepaald in homokringen. De zakdoek werd achteraan in de broekzak gestoken. De kleur kon de voorkeur aangeven (bvb. lichtblauw = orale seks en grijs = bondage) en de positie, linker- of rechterbroekzak, gaf aan of men het actief of passief wou.

Zang en dans

In Peru wordt de zakdoek ook gebruikt tijdens dansen als de marinera en de tondero. In Congo wordt de zakdoek gebruikt tijdens de tumba francesa. De tikhele wordt in joodse dansen vastgehouden tussen de dansers om te vermijden dat mensen van verschillende geslachten elkaar zouden aanraken. Dichter bij huis worden tijdens voetbalmatchen of huwelijksfeesten ook vaak zakdoeken bovengehaald op de muziek van Les lacs du Conemara om er wild mee boven het hoofd te zwaaien. In Frankrijk had Patrick Sébastien een hit met "Et on fait tourner les serviettes", waarbij men ook met een zakdoek boven het hoofd zwaaide.

Spelletjes

Met een zakdoek worden ook heel poplaire kinderspelletjes gespeeld.

Blindemannetje

Al eeuwenoud is blindemannetje, waarbij een kind of een volwassenen een zakdoek over de ogen gebonden krijgt. Geblinddoekt tracht hij nu de andere spelers die binnen een bepaald vlak rondlopen te vangen en te raden wie hij nu beet heeft. Dit spelletje werd vaak gespeeld aan het hof van de Franse koningen. Het heette daar "jouer à colin-maillard".

Zakdoekje leggen

Ook zakdoekje leggen is nog steeds populair, zij het bij iets jongere kinderen. Wie kent het liedje niet:
Zakdoek leggen,
Niemand zeggen
'k heb de hele nacht gewerkt
twee paar schoenen heb ik afgemaakt
een van stof en een van leer
hier leg ik mijn zakdoek neer!

De kinderen zitten in een kring, een kindje staat er achter. Iedereen begint het liedje te zingen. Doel van het spel is dat het ene kindje de kring rond gaat en een zakdoek laat vallen achter een ander kindje. Wanneer dit kindje het opmerkt, moet het recht springen, de zakdoek nemen en achter de andere aan rennen. Lukt het hem (of haar) om de andere in te halen voor hij de lege plek heeft bereikt, dan wint hij. Hij moet terug lopen, de andere moet in de kring gaan zitten en moet wachten tot iemand anders er aan is. Wanneer iemand gevangen is, zingen de anderen meestal:
Vogeltje, gij zijt gevangen
In een kooitje zult gij hangen
Gij blijft hier, gij blijft hier
Lieve vogel, gij blijft hier.
Lukt het hem niet, dan moet hij lopen en mag de andere op zijn plaats gaan zitten.

Zakdoek (of dassen of vlaggen) roven

Een populair spel in kinderdagverblijven en bij jeugdverenigingen. Neem twee stapels zakdoeken, in twee verschillende kleuren. Verdeel de groep in twee kampen. Bind een zakdoek van een kleur rond de arm van de ene groep, een zakdoek van de andere kleur aan de arm van de andere groep. Bij het startsignaal moeten de kinderen zo veel mogelijk zakdoeken van de tegenstanders proberen van de arm te trekken. De groep die het meeste zakdoeken van de tegenpartij kan veroveren, wint.

De zakdoekenboom

De zakdoekenboom, ook wel vaantjesboom genoemd, is een boom die uit China afkomstig is. Zijn wetenschappelijke naam is Davidia involucrata, omdat Père David, een Franse jezuïet, hem voor het eerste opmerkte in China en beschreef in 1869. Deze boom wordt zakdoekenboom genoemd omdat zijn witte schutbladen er uit zien als hangende zakdoeken. In China kan hij wel 20 meter hoog worden, hier haalt hij nauwelijks 12 meter.

Gezegden en spreekwoorden

Een knoop in je zakdoek leggen. Wordt gezegd wanneer je iets niet mag vergeten. Door een knoop in je zakdoek te leggen wordt je er aan herinnert wanneer je je zakdoek neemt.

Stof of papier?

Wat is nu beter: een stoffen of een papieren zakdoek?
Vanuit hygiënisch oogpunt is het beter papieren zakdoeken te gebruiken. Je gooit ze immers weg na gebruik. Stoffen zakdoeken gebruik je meerdere keren na elkaar en dus worden ze al snel een broeihaard van bacteriën. Zo blijf je jezelf maar besmetten. Ecologisch gezien is een stoffen zakdoek beter natuurlijk. Om papieren zakdoeken te maken heb je immers papier en dus bomen nodig. Bovendien, wanneer je een papieren zakdoek weggooit, duurt het drie maanden alvorens hij afgebroken is. Anderzijds, voor het wassen van de stoffen zakdoek is water en chemische producten nodig. Ook niet erg ecologisch dus. Beiden hebben dus hun voor-en nadelen. Het belangrijkste is dat je snuit, want als je niet snuit kan je heel wat infecties oplopen en erg ziek worden.