Nederlands: Basis poezië

Hieronder enkele termen en begrippen die belangrijk zijn voor de basiskennis van poezië. Dit zijn niet alle begrippen die te maken hebben met de poezië, echter wel de meest belangrijkste.

Soorten rijmen

• Rijm: overeenkomst van klank in beklemtoonde lettergrepen. Er zijn verschillende soorten: onder andere beginrijm, klinkerrijm, eindrijm, binnenrijm, middenrijm.
• Beginrijm, ook wel alliteratie: de beginklanken van beklemtoonde lettergrepen rijmen; bijvoorbeeld: een zucht van de ziedende zee, of: heerlijk helder Heineken.
• Klinkerrijm of assonantie: alleen klinkers rijmen; lief/diep, wind/ klimt, stoel/groep
• Eindrijm; onderverdeeld in:
• mannelijk of staand rijm; gaan/staan
• vrouwelijk of slepend rijm; kopen/lopen
• glijdend rijm; kinderen/hinderen

Veel voorkomende schema’s voor eindrijm:

• gepaard rijm; A A B B
• gekruist rijm; A B A B
• omarmd rijm; A B B A
• gebroken rijm; A B C B

Als de eindrijm ontbreekt in een gedicht spreken we van een blank vers. We spreken van rime riche als een woord in zijn geheel herhaald wordt.

• Dubbelrijm: niet één, maar meer beklemtoonde lettergrepen rijmen; mijn mond zei straf/zijn kont ging af
• Binnenrijm: woorden rijmen binnen een versregel; het leven heeft gegeven
• Middenrijm: rijmende woorden staan niet aan het eind maar in de versregels op overeenkomstige plaatsen; noch die verradelijk u togen voor het gericht/ noch die versmadelijk u spogen in het gesicht

Metrum is de regelmatige afwisseling van sterker en zwakker beklemtoonde lettergrepen. Een zwak beklemtoonde lettergreep wordt aangegeven met een boogje, ook wel thesis genoemd. Een sterker beklemtoonde lettergreep wordt aangegeven met een liggend streepje, arsis genoemd. Versvoeten zijn de gelijke delen waarin een vers verdeeld kan worden. Het verdelen in versvoeten heet scanderen.

Veel voorkomende metra:

• jambe; ? _
• trocheus; _ ?
• dactylus; _ ? ?
• amphibrachys; ? _ ?
• anapest; ? ? _

Een hexameter is een versregel die bestaat uit zes dactylen, een pentameter is een versregel die bestaat uit vijf dactylen, een alexandrijn is een versregel die bestaat uit zes jamben. Atimetrie is een afwijking van een gekozen metrum met de bedoeling een bepaald effect te bereiken, zoals nadruk of doorbreking van de monotonie.

Elisie is het uitstoten van een zwak beklemtoonde lettergreep, meestal vanwege het metrum; donkere – donkre

Epenthesis is het tegenovergestelde: het inlassen van een lettergreep; harnas – harrenas

Enjambement: de zin loopt door na het einde van een versregel. Ook hiermee kan de nadruk ergens op gelegd worden; in de winter, sneeuwt/het vlokken vol geluk

Verschillende versvormen:

• distichon; 2-regelig gedicht
• terzine; 3-regelig gedicht
• kwatrijn; 4-regelig gedicht
• quintet (limerick); 5-regelig gedicht

Gedichten zijn vaak verdeeld in strofen (coupletten). Het sonnet kent een bijzondere strofenbouw: twee kwatrijnen, samen een octaaf genoemd, en twee terzinen, samen het sextet. Het klassieke rijmschema is: A B B A/ A B B A/ C D C/ D C D. Vaak wordt hiervan afgeweken. Tussen het octaaf en het sextet is vaak een soort tegenstelling te zien, genaamd volta, chute of wending. Het gaat dan om bijvoorbeeld beeld en zaak, droom en werkelijkheid of stelling en conclusie. Een strofe van zeven regels wordt overigens een septet genoemd.

Andere dichtvormen met een vast aantal regels:

• Een ballade is oorspronkelijk een gedicht van drie strofen van elk acht tot twaalf versregels. Aan elke strofe zit een 'envoi'(refrein) of een 'prince-strofe' (de beschermheer van de dichter die wordt aangesproken) aan het eind. De ballade is de aanduiding geworden voor alle verhalende gedichten over heldendaad en liefdesleed.
• De ode is een lofdicht. Hierin wordt een held, een jarige of een trouwe echtgenoot bezongen of beschreven.
• Een hymne is ook een lofdicht, maar dan aan een god of aan goden.
• De elegie is een klaagzang, waarin meestal een dierbare overledene wordt bezongen.
• Een satire is een spottend gedicht.
• Een epigram is een kort gedicht met een geestige of knapbedachte clou. Wordt ook wel 'puntdicht' genoemd. Vaak bevat het een woordspeling. ?
• Een limerick is een gedicht bestaande uit vijf versregels met als rijmschema A A B B A. Vaak is het laatste woord uit de eerste versregel een plaatsnaam. Het metrum is zeer strak.

Lees verder

• Dichter Rutger Kopland
• Dichteres M. Vasalis