Hoe schadelijk is kwartsstof?

Dat het inademen van stof nadelige gevolgen heeft voor de gezondheid zal veel mensen niet verrassen. Toch heerst er nog veel onbekendheid over de mate van schadelijkheid van stof op de gezondheid. Met name kwartsstof kan bij relatief lage concentraties die vrij snel kunnen optreden al schadelijk zijn voor de gezondheid. Kwartsstof bevindt zich in veel producten en komt bij veel processen vrij, met name bij bouwwerkzaamheden. Door sommigen wordt kwartsstof ook wel 'het nieuwe asbest' genoemd.

Wat is kwartsstof?

Met kwartsstof worden kleine deeltjes van de verbinding kwartsdioxide (SiO2) bedoeld, beter bekend als kwarts. Kwarts bestaat uit de twee meest voorkomende elementen op aarde, zuurstof en silicium, en is de basis voor veel van de meest voorkomende mineralen die zich in de aardkorst bevinden. In het Arbeidsomstandighedenbesluit wordt kwarts beschreven als een stof die meer dan 1% vrij kristallijn siliciumdioxyde bevat.

Hoe ontstaat kwartsstof?

Kwartsstof ontstaat bij bewerking van steenachtige of kwartshoudende materialen. Voorheen werden gezondheidsklachten als gevolg van blootstelling aan kwartsstof vooral toegeschreven aan werken in de mijnbouw en bewerkingen aan zandsteen in de bouw. Aan het eind van de twintigste eeuw werd echter steeds duidelijker dat er meer risicovolle processen en beroepen zijn waarbij blootstelling aan hoge concentraties kwartsstof kunnen optreden. Kwarts is namelijk verwerkt in een grote verscheidenheid aan materialen zoals bijvoorbeeld beton, glas, verf, auto onderdelen en tandartsbenodigdheden. De voornaamste bron van blootstelling blijft echter nog steeds het bewerken van steenachtige materialen.

Kwartsstof in de bouw

De meest risicovolle processen waar blootstelling aan kwartsstof voorkomt bevinden zich op bouwplaatsen. Vooral aan het eind van de negentiende eeuw en begin van de twintigste eeuw werden de schadelijke gevolgen van kwartsstof in de bouw duidelijk toen tijdens restauraties van gebouwen waarin zandsteen werd verwerkt grote aantallen steenhouwers, soms al tijdens het renovatieproject, ziek werden en overleden. Door verscherpte wetgeving namen deze aantallen snel af. In de jaren tachtig was nog nauwelijks aandacht voor kwartsstof in de bouw omdat men het vrij normaal vond dat er nou eenmaal stof vrijkomt bij bouwwerkzaamheden. Dit veranderde aan het eind van de twintigste eeuw en sinds de arbeidsinspectie en later inspectie SZW de controles intensiveerden kwam er ook op bouwplaatsen steeds meer (hernieuwde) aandacht voor de preventie van blootstelling aan kwartsstof en het vrijkomen van kwartsstof.

Hoeveel kwartsstof er vrijkomt is afhankelijk van het materiaal dat bewerkt wordt en de soort bewerking die wordt toegepast. De hoogste percentages kwarts, tot wel 90%, zijn aanwezig in granietsoorten, zandsteen en kalkzandsteen, gevolgd door beton en cellenbeton met percentages rond de 30%. Lagere percentages kwarts zijn te vinden in baksteen, keramiek en cement met een kwartspercentage van gemiddeld 25%. In gips en marmer komen zeer lage percentages kwartsstof voor.

De bewerkingen die het meeste kwartsstof produceren zijn zand- en gritstralen, hakken, zagen, frezen en slijpen. Bij deze bewerkingen zijn percentages van wel meer dan 200 keer de wettelijke grenswaarde gemeten. Ook boren en zelfs vegen met een bezem zijn, zij het in mindere mate, handelingen die concentraties kwartsstof ver boven de wettelijke grenswaarde produceren. Hierbij speelt de omgeving waar de bewerking plaatsvindt een belangrijke rol. In buitensituaties en goed geventileerde ruimtes zal de concentratie kwartsstof aanmerkelijk lager zijn.

Schadelijke gevolgen van blootstelling aan kwartsstof

Het gevaar voor de gezondheid zit in het respirabel kwartsstof. Respirabel wil zeggen dat het kwartsstofdeeltje de juiste afmetingen heeft om bij inademing tot in het longweefsel door te dringen. Kwartsstof kan longfibrose, ook wel stoflongen genoemd, veroorzaken waardoor de zuurstofopnamecapaciteit van de longen wordt beperkt. Daarnaast draagt de blootstelling aan kwartsstof bij aan het optreden van astma en kan het chronische bronchitis en COPD-klachten veroorzaken. Kwartsstof is door het International Agency for Research on Cancer (IARC) ingedeeld in groep 2A, vermoedelijk kankerverwekkend. Hierbij moet worden opgemerkt dat de indeling is afgezwakt van voorheen de zwaardere indeling bewezen carcinogeen na protesten uit de kwartsverwerkende industrie.

Wetgeving

Al reeds in de Romeinse tijd merkte men op dat blootstelling aan stof tijdens bewerkingen van steen schadelijk waren voor de gezondheid. Ook uit de middeleeuwen komen beschrijvingen voor van de schadelijke gevolgen van blootstelling aan stof die op bouwplaatsen en in de mijnbouw zichtbaar waren. Toch duurde het tot de twintigste eeuw voordat er wettelijke verplichtingen werden vastgelegd die de blootstelling aan kwartsstof aan banden moesten beperken.

Steenhouwerswet

Reeds aan het einde van de negentiende eeuw was al duidelijk dat bewerkingen aan natuursteen, en dan met name zandsteen, schadelijk waren voor de gezondheid als gevolg van vrijkomend kwartsstof. Het hoge aantal sterfgevallen onder vaak nog jonge steenhouwers, die relatief snel ziek werden en stierven na bewerkingen van zandsteen, leidde tot het opstellen en inwerking treden van de steenhouwerswet op 7 oktober 1911. In deze steenhouwerswet werden in Nederland voor het eerst wettelijke voorschriften vastgesteld die de gevolgen van blootstelling aan kwartsstof moesten beperken. Deze steenhouwerswet werd in 1926 nogmaals aangescherpt met verplichte periodieke medische keuringen voor steenhouwers.

Zandsteenbesluit in de silicosewet van 1951

Omdat de maatregelen die steenhouwers moesten beschermen tegen de blootstelling aan kwartsstof als gevolg van bewerkingen aan zandsteen niet afdoende bleken, werd in 1951 het gebruik en bewerken van zandsteen verboden via het zandsteenbesluit dat was opgenomen in de silicosewet. Dit gebeurde overigens op verzoek van de werkgevers en werknemers in de bouw.

Arbeidsomstandighedenwet en Arbeidsomstandighedenbesluit

Verplichte maatregelen die moeten worden genomen om blootstelling aan kwartstof te voorkomen zijn in 1998 opgenomen in de Arbowet en bijbehorende besluiten en regelingen. De grenswaarde voor blootstelling aan kwartsstof is in bijlage XIII van de Arbeidsomstandighedenregeling opgenomen en is vastgesteld op 0,075 mg/m³ lucht als tijd gewogen gemiddelde over een 8-urige werkdag. Het verbod op het gebruik van zandsteen, en de uitzonderingen op dit verbod, zijn opgenomen in artikel 4.60 van het Arbeidsomstandighedenbesluit.

Preventieve maatregelen tegen blootstelling aan kwartsstof

Om blootstelling aan kwartsstof bij bewerking van steenachtige materialen te voorkomen kunnen de volgende maatregelen worden genomen. Waar mogelijk moet voor een werkmethode worden gekozen waarbij minder stof vrijkomt zoals bijvoorbeeld knippen in plaats van hakken of zagen. Stofvorming kan worden voorkomen door nat te werken en bronafzuiging te gebruiken, de meeste moderne gereedschappen zijn overigens al voorzien van een afzuigsysteem. Tijdens de uitvoering van werkzaamheden moet men waar mogelijk de ruimte ventileren door ramen en deuren te openen. Het dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals een adembeschermingsmasker met minimaal P2-filter, wordt aangeraden en kan zelfs verplicht zijn. Door bij het schoonmaken van ruimtes waarin zich veel bouwstof bevindt gebruik te maken van een stofzuiger, uiteraard voorzien van een afdoende filter, in plaats van een bezem kan blootstelling aan kwartsstof sterk worden beperkt.